ضرورت مطالعہ و بازنگری در اندیشہ ھای اقبال

دکتر قاسم صافی

چکیدہ

مطلبی کہ ملاحظہ می کنید، نظرات علامہ محمد اقبال در تلقی از اسلام بہ مثابہ یک چھان بینی متقن و نیز برخی از دغدغہ ھای فکری او دا ادارۂ زندگی و چگونگی سامان بخشیدن بہ ادارۂ جوامع بخصوص جوامع مسلمین است و بہ اقتضای طبیعت رسالت خود می تواند برای ہمیشہ کار آیی داشتہ باشد۔ اقبال، موج فکری بالایی داشتہ و یکی از بنیانگذاران نھضت بازگشت بہ خویشتن و از تابناک ترین چہرہ ھای تفکر اسلامی و آزاد اندیشی در سدۂ اخیر است و افکار او می تواند راھگشای مسائل کنونی جوامع اسلامی باشد۔

واژہ ھای کلیدی: محمد اقبال، فرھنگ و تمدن اسلام، مدیریت اجتماعی، ادبیات تعلیمی و تربیتی، مولانا جلال الدین رومی۔

مقدمہ

ضبط کن تاریخ را پایندہ شو

از نفس ھای رمیدہ زندہ شو 

دوش را پیوند با امروز کن

زندگی را مرغ دست آموز کن 

رشتۂ ایام را آور بدست

ورنہ گردی روز کور و شب پرست 

سر زند از ماضی تو حال تو

خیزد از حال تو استقبال تو۱؎

بہ اختصار بہ استحضار می رسد کہ اقبال با اطلاعات وسیع فلسفی و سیاسی و اجتماعی کہ داشتہ است در میدان زندگی، مداوم توصیہ دارد و در آتشی از عشق و شوق با سخن شیرین فارسی کہ تمام عَجَم یعنی مسلمانان ہندوستان، ایران، افغانستان، ترکیہ و تاجیکستان را در بر می گیرد زندگی را جدال و جنبش و کشش دائم بہ جای تسلیم شدن و رخوت و خمودگی معرفی کردہ است بہ نحوی کہ باید در آماجگاہ شدایدِ دنیا با دیو مادیت وعفریت پلیدی ہا و زشتی ہا جنگید و پیروز و مظفر برآمد و از قید حیات و بندِ غم آزاد شد۔

بلاشک نالہ ھای روح پرور و دلنواز و نغمہ ھای پرطنین و فرح فزا و پررمز و راز این فرزانۂ آگاہ و این صاحبنظرِ خود نگرِ خود شکنِ خونین جگر و رگ زنِ ارباب باطل، ہزاران ہزار ادب دوست و آزادہ را بہ وجد می آورد و بہ مشاعر نھفتہ و مکنونات قلبی راہ می یابد و سطح اندیشہ و فکر را ارتقا و روح را صیقل می بخشد۔ چنان کہ ہر کس دل و ذوقی داشتہ باشد می تواند پیام و نالۂ این ناصح دلسوز و این داد خواہِ داد جو و اسوۂ تفکر و تعھد را زمینہ ساز برنامۂ زندگی خویش سازد۔

در آثار این شاعر و حکیم بلند فکر، رنگ و صبغہ ای از نورِ تصوف و عرفان ملھم از معرفت مولانا جلال الدین مولوی و عطار و جامی و حافظ، نوعی از عقیدۂ اتحاد اسلامی و روح نوع دوستی در ادارۂ کشور بہ دور از ھرگونہ تعصبات جاھلانہ و کوتہ نظرانہ و انحصار فکری دیدہ می شود کہ بسیار قابل توجہ و امعان نظر است۔

دل من بی قرار آرزویی

درون سینۂ من ھای و ھویی

سخن ای ہمنشین از من چہ خواھی

کہ من با خویش دارم گفتگویی۲؎

شنیدم کرمک شب تاب می گفت

نہ آن مورم کہ کس نالد زنیشم 

توان بی منت بیگانگان سوخت

نہ پنداری کہ من پروانہ کیشم 

اگر شب تیرہ تر از چشم آھوست

خود افروزم چراغ راہ خویشم۳؎

در وادی اندیشہ و تاریخ و شعر، آثار اقبال متعدد و ھر کدام برازندہ و ارزندہ و رھگشا، جھانی از معرفت و زاد و توشہ ای برای رھروان حقیقت است۔ قلمرو آثار او، طیف وسیعی از مسایل علمی، فرھنگی و اجتماعی، دینی و سیاسی را در برمی گیرد۔ دیوان او، آئین نامۂ زندگی و وسیلہ ای است برای بیداری و تحریک وجدان مردم و برای عصیان و طغیان علیہ بطالت و بردگی و ریاکاری و ژاژ خواھی ژندہ پوشانِ تن آسان و صدھا نکتہ و انتقاد بہ اوضاع متشنج جھان و اُمور مسلمین و ہمچنین مجموعۂ کلمات او پُراست از نکتہ ھا و ملاحظاتی کہ وی را بہ صف انسان ھای کامل نزدیک می کند۔ برای نمونہ، یکی دو مثال کہ طرز فکر او را نشان می دھد می آوریم:

ہر کہ حق باشد جو جان اندر تنش

خم نگردد پیش باطل گردنش 

را در سینۂ او راہ نیست

خاطرش مرعوب غیراللّٰہ نیست۴؎

آدم از بی بصری بندگی آدم کرد

گوھری داشت ولی نذر قباد و جم کرد   

یعنی از خوی غلامی زسگان پست تراست

من ندیدم کہ سگی پیش سگی سرخم کرد۵؎

راجع بہ جامعۂ ملل گفتہ است:

برفتند تا روش رزم درین بزم کھن

درد مندان جھان طرح نو انداختہ اند

من ازین پیش ندانم کہ کفن دزدی چند

بھر تقسیم قبور انجمنی ساختہ اند۶؎

ملک الشعرای بھار کہ مماثلتِ ذھنی و فکری و ارتباط روحی و معنوی با اقبال داشتہ تحت تأثیر اشعار او (کہ روح آزادی و استقلال طلبی و مبارزہ جویی را ترویج می کند) در اطراف افکار او تحلیل ھا می کند و در اشعاری از نظریات و عقاید او پیروی می کند و ضمن یکی از سخنرانی ھا می گوید: ’’من اقبال را خلاصہ و نقاوۂ مجاہدات و مساعی جاویدان نھصد سالۂ غازیان و عالمان و ادیان اسلامی و میوۂ رسیدہ کمال یافتۂ این بوستان نھصد سالہ دانستم و پس از ذکر دانشوران و ھنرمندان و رجال اسلامی دربارہ ممدوح خود چنین گفتم:

بیدلی گر رفت اقبالی رسید

بی دلان را نوبت حالی رسید 

عصر حاضر خاصۂ اقبال گشت

واحدی کز صد ھزاران برگذشت 

شاعران گشتند جیشی تار و مار

وین مبارز کرد کارِ صد سوار۷؎

باید انتظار داشت کہ در کشور ھای اسلامی، عقاید و افکار اقبال بہ جِدّ بازنگری شود و در بازنگری نیز باید توجہ داشت کہ خمیر مایہ و عنصر اصلی عقاید و افکار اقبال را فلسفہ تشکیل می دھد؛ رشتہ ای کہ بیش از ھر زمان دیگر برای درک معنی حقیقی زندگی و ارتباطات سالم اجتماعی و توسعہ و ترقی در کنار شور و صفای اھل حال بدان نیاز مندیم۔ زیرا فلسفہ بہ معنی حقیقی خود از بین برندۂ تعصبات و کوتہ بینی ھا و موجب سعۂ صدر و وسیلۂ تمیز حق و ناحق و خیر و شراست: بہ یقین مردمی کہ تربیت فلسفی دارند بہ عمق مسائل توجہ دارند و حق و حقیقت را نہ از روزنۂ منافع شخصی و بیم و اُمید، بلکہ آن نظر راکہ فی نفسہ محترم و با ارزش است در تمام مسائلِ حیات، پیشوا قرار می دھند و احترام بہ آن، جزء ذات و وجود آنھا می شود تا جایی کہ از جانِ خود گذشتن می توانند و از حقیقت نہ، و بہ گفتۂ سقراط، آنجا کہ حق و حقیقت نیست ہمہ چیز پست و زشت و مبتذل است و لذا در جھانی کہ ما از این پستی ھا و زشتی ھا و بی حقیقی ھای فکر رنج می بریم و ھریک بستہ بہ زمینۂ انفعالی و میزان اطلاع و تجربۂ خویش، علتی برای آنھا بر می شمریم و کم و بیش در صدد علاج بر می آییم و سرانجام بہ این نتیجہ می رسیم کہ این علل از ذات افراد و نوع تربیت آنان سرچشنمہ گرفتہ است خاطرۂ مطالعۂ افکار فیلسوفانہ و آموزہ ھای شخصیت ھایی نظیرِ علامہ اقبال در ذہن تداعی می شود کہ ھمانند خونی بہ رگ ھا می رود و گرمی حیات و طریق زندگی ہمراہ می آورد۔

در دیدۂ معنی نگھان، حضرت اقبال

پیغمبریی کرد و پیمبر نتوان گفت۸؎

دربارۂ ضرورت مطالعۂ شخصیت و بررسی عظمت اندیشہ ھای اقبال، سخن بسیار است کہ نہ در حوصلہ این مقالہ و نہ در توان این قلم می گنجد، بہ قول شیخ محمود شبستری:

معانی ہرگز در حرف ناید

کہ بحر بی کران در ظرف ناید۹؎

در نظر اقبال، وظیفۂ شاعران و نویسندگان است کہ مفاہیم را دریا بند، بشناسند و آنھا را برای تودۂ مردم آشکار سازند۔ برآنان است کہ از غنای طبع و از قدرت توانایی کہ در خود سراغ دارند، ہنر خود را سخاوتمندانہ، وسیلۂ تبیین افکار سازند و چون قلب در سینۂ ملت، طپش داشتہ باشند و خون بہ رگ ھا و اعصاب ملت ھا برسانند۔

فطرت شاعر سراپا جستجوست

خالق و پروردگارِ آرزوست!  

شاعر اندر سینۂ ملت چو دل

ملتی بی شاعرای انبار گِل!۱۰؎

اقبال تأکید می کند کہ مبادا گویندگان و صاحبان ھنر، استدادھای ذاتی و خلافیت ھای خود را وسیلۂ توصیف خال و زلف یار و ستایشگر امرا و زمامداران کنند و زیان کسان از پی سود خویش بجویند و دین اندر آرند پیش، کہ نتیجۂ آن، قلب حقیقت و مآلاً تحمیق خلایق نسبت بہ حقایق امور و واقعیت مسائل خواھد شد و سرانجام مانعِ رشدِ عزت نفس و ریشہ گیری مناعت طبع و فراداشتِ سد در راہ شکوفایی شخصیت می شود و بی شک رشد سرطانی انبوھی از دوزیستیان، شخصیت ھای دوپارہ، از ھم شکافتہ، دو گو و دو رو و آدمک ھای حصیری را بار خواھد آورد۔

پس از من شعر من خوانند و دریابند و می گویند   

جھانی را دگر گون کرد یک مرد خود آگاہی۱۱؎

بواقع در عصر گستاخی ھای پر افراط و بزدلی ھای پر تفریط و ھرج و مرج ھای سیاسی و اقتصادی دنیای معاصر و در محیطی بیمار کہ اغلب مردم، خود گرا، خود خواہ و ہمہ گرفتار خویشتن و تنھا بہ در بردن گلیم خویش از حوادث مشغولند و بی شماری بہ جای پیوند گری انسان ھا، بہ تفرقۂ آنھا دامن می زنند، دیوان اقبال، معیار و پیشاورد طرحی است برای بازسازی محیطی شایستۂ زیستن، جھادی است سترگ برای اعادۂ حیثیت و درس دلیری و اندرز پایمردی بہ انسان ھا تا از تنہایی ہراس انگیز شان بکاھد، کشتی شکستگان جدا از یکدیگر را بہ ھم پیوند دھد و آرامش و روح دینداری واقعی را فراہم کند۔

نکنم دگر نگاہی، بہ رہی کہ طی نمودم

بسراغ صبح فردا، روش زمانہ دارم۱۲؎

شایان ذکر است کہ اقبال یک فرد نیست بلکہ یک نماد و سخنگوی دردھا و تمایلات و گرایش ھا و طرز فکر و امیدھا در تمام دنیای اسلام و جوامع آزاد اندیش است۔ ویژگی مھم او، سلامت نفس، عدالت خواھی و عشق بہ آزادی بنای بشر است۔ در فلسفۂ او، اصل ایثار و از خود گذشگی، جایگاہ ویژہ ای دارد، وی ’’رموز بی خودی‘‘ رابعد از اسرارِ خودی عنوان می کند و انسان ھا رابہ رعایت منافع یکدیگر و فداکاری دراین راہ تشویق ی کند و تعالیم آزاد اندیشانۂ معنوی ای در پسِ اطلاعاتِ جامعِ روان شناختی، جامعہ شناسی و اتفاقات تاریخی ارائہ می دھد۔ اقبال در این عرصہ، ستایشگر مولوی است و رسالتش را در این آموختہ کہ با ترویج افکار مولانا می تواند، تحرک و پویایی درمیان اقوام شرق و جوامع اسلامی و سرزمین خود پدید آورد و خود گفتہ: ’’فکر من در آستانش در سجود‘‘ و ھمچنین در خاطرات خود ذکر کردہ، زمانی کہ در اروپا تحصیل می کردہ روزی در اتاقش ضمن مطالعۂ مثنوی مولانا بہ این بیت رسیدہ:

دوست دارد یار این آشفتگی

کوشش بیھودہ بہ از خفتگی۱۳؎

ناگھان چنان منقلب شدہ کہ فریاد بر می آورد و ہمسایہ اش متحیر می آید و می پرسد چہ اتفاقی افتادہ، شعر را برای او ترجمہ کردہ و گفتہ است کہ آرزو دارم مردم شرق و مسلمانان کہ این ہمہ بہ تن آسایی خو کردہ اند این چنین فکر کنند و چرا ما باید باداشتن متفکران و معلمانی اندیشمند ہمچون مولانا، روزگاری چنین تأسف بار داشتہ باشیم۔

اقبال مانند مولانا در پس انسان کامل است و روان پاک مولانا، معراج نامۂ فکری او را می سازد و راہنمای سفر روحانی او می شود، و بر ما و بر دلدادگانِ آزادگی و وارستگی است کہ با الھام گرفتن از تعلیمات این دو اندیشمند، روزگار بھتری راپیش روی خود ترسیم کنند و بہ سرچشمۂ تعالیمی کہ نتیجۂ رسالت انبیاست وصل بشوند۔

آسمان شو، ابر شو، باران ببار

آب حیوان است، خوردی، نوش باش

نتیجہ

از مجموعہ آنچہ گفتہ شد نتیجہ می گیریم کہ در نظر اقبال، تکامل اخلاقی در ادارۂ زندگی و مدیریت اجتماعی نیازمند سہ مرحلہ است کہ در اعتقاد او، بازسازی تفکر مذہبی در اسلام را نیز شامل می شود۔ اوّل: اطاعت از قانون کہ قدرت را مھار می  کند و مانع فساد در قدرت می شود۔ دوم: کنترل نفس بہ عنوان متعالی ترین صورت خود آگاہی ’’ہر کہ بر خود نیست فرمانش روان۔ می شود فرمان پذیر از دیگران‘‘۱۴؎ سوم: توجہ بہ حاکمیتِ الٰہی بہ عنوان متعالی ترین مرحلۂ تکامل نفس۔ مرحلہ نھایی در تکامل نفس، از طریقہ مبارزۂ مستمر برای فایق آمدن بر نیروھای طبیعت و تقویت نیروھای خلاق و تسلیم در برابر خواستِ خدا در استفادہ از این قدرت بہ دست می آید۔ روح جُست و جو باید انگیزہ را در فرد ایجاد کند و وی را بہ دانش لازم مجھز نماید تا بتواند سؤال کند، نقد کند، بررسی کند، آنچہ را بہ ارث بردہ یا بہ دل و دماغ او می کشانند کور کورانہ نپذیرد کہ روح اجتھاد، لازمۂ تکامل نفس و پیش شرطِ پیش رفت است و این روندِ پیشرفت را پایان، متصور نیست۔

صورت نہ پرستم من، بتخانہ شکستم من

آن سیل سبک سِیرم، ہربند گستم من۱۵؎

عصارۂ بینش فلسفی و عرفانی اقبال، در اسرارِ خودی و رموزِ بی خودی، از نمونہ ھای آشکار در فرہنگ گفت و گوی تمدن ھا و نحوۂ نگاہ حاکمان و آمران بہ تودۂ مردم، قابل تأمل است۔ در این زمینہ می گوید:

فرد را ربط جماعت رحمت است

جوھر او را کمال از ملت است 

تا توانی با جماعت یار باش

رونقِ ہنگامۂ اَحرار باش 

فرد می گیرد ز ملت احترام

ملت از افراد می یابد نظام 

فرد تا اندر جماعت گم شود

قطرۂ وسعت طلب، قُلزم شود۱۶؎

توصیۂ دیگر اقبال کہ در مجموعۂ جاوید نامہ خطاب بہ جوانان بہ تصریح بیان شدہ، ضمن احراز ویژگی ھایی چون یقینِ محکم، قناعت، جوانمردی، حمیت، حق پرستی و آزادی، رعایت آداب ادب و بیان کلام محبت آمیز در تمام شئون زندگی است۔ او زبان را یکی از ھزاران نعمتی معرفی کردہ کہ خداوند بہ انسان ھا ارزانی داشتہ و باید کہ او قدری تسکین دھندہ و مھربان باشد تا سخت ترین قلب ھا را بہ لرزہ در آورد۔

دین سراپا سوختن اندر طلب

انتھایش عشق و آغازش ادب!  

آبروی گل ز رنگ و بوی اوست

بی ادب، بی رنگ و بو، بی آبروست!  

نوجوانی را چو بینم بی ادب

روز من تاریک می گردد چو شب۔۔۔  

حرف بد برلب آوردن خطاست

کافر و مومن ہمہ خَلق خداست!  

آدمیت احترام آدمی

با خبر شو از مقام آدمی!  

آدمی از ضبط و ربط تن بہ تن

بر طریق دوستی گامی بزن!  

کفر و دین را گیر در پھنای دل

دل اگر بگریزد از دل، وای دل!۱۷؎

امید است کہ ما دوستداران اقبال بتوانیم در زندگی خود، روش نیکوی او را دنبال کنیم و بر مشکلات حیات فردی و اجتماعی خود فائق آییم و در شرایطی کہ بجز بر اھل نظر و معناشناسان حقیقت طلب، ھنوز شخصیت اقبال آشکار نشدہ است انتظار من این است کہ روزی فرا رسد کہ ما پیام و فکر اقبال را برای زندگانی ھای خویش، راہنما قرار دھیم۔

بی ہیچ اغراق، اقبال یک قسمت از سرمایۂ جاویدان و بسیار پرارزش زبان فارسی بہ شمار می آید کہ حق او بہ گردن ما فارسی زبانان ہرگز فراموش شدنی نیست۔ او صاحبنظر، فیلسوف، شاعر، متفکر، دور اندیش و صاحب آرزو ھای دور و دراز و بالاتر ازھمۂ این اوصاف، نابغۂ جامع الاطراف و شخصیتی است کہ صبغۂ شخصیت او حتی روی تابش زمان و مکان اثر می گذارد۔

نوای من بہ عَجم آتش کُھن افروخت  

عرب ز نغمۂ شوقم ھنوز بی خبر است۱۸؎

٭٭٭

یادداشتھا

۱-  محمد اکرم، سید، اقبال در راہ مولوی، دانشگاہ پنجاب،لاہور، ۱۳۸۴ش، ص۳۳؛ بامقدمہ احمد سروش، تھران، سنایی، ۱۳۴۳ش، کلیاتِ اقبال، ص۱۰۰۔

۲-  محمد اقبال، کلیاتِ اقبال، ص۲۰۷۔

۳- ھمان، ص۲۳۰۔

۴- ھمان، ص۳۰۔

۵- ھمان، ص۲۳۹۔

۶-  ستودہ، غلام رضا، شناخت اقبال، دانشکدہ ادبیات دانشگاہ، تھران، ۱۳۶۴ش، ص۲۳۹؛ کلیاتِ اقبال، ص۲۶۰۔

۷- فریدنی، محمد حسین، مشایخ، نوای شاعر فردا، بنیاد فرہنگ ایران، تھران، ۱۳۵۸ش، مقدمہ، ص۱۰۔

۸- عبداللّٰہ قریشی، مکاتیب اقبال بنام گرامی، اقبال اکادمی پاکستان، کراچی،۱۹۶۸م، مقدمہ، ص۳۹۔

۹-  شبستری، شیخ محمود، گلشن راز، با مقدمہ صمد موحد، بیرنگ، تھران، ۱۳۶۹ش، ص۱۴۔

۱۰- کلیاتِ اقبال، ص۲۹۴۔

۱۱- کلیاتِ اقبال، ص۱۶۷۔

۱۲- ھمان، ص۱۲۱۔

۱۳-            مثنوی معنوی بہ تصحیح رینولد نیکلسون، ھرس، تھران، ۱۳۸۶ ش، دفتر اوّل، بیت۱۸۰۷۔

۱۴-            کلیاتِ اقبال، ص۳۰

۱۵-            ھمان، ص۲۴۶

۱۶- ھمان، ص۵۸؛ نوای شاعر فردا، ص۸۹۔

۱۷-            ہمان، ص۳۸۹

۱۸-            ھمان، ص۲۴۴۔

٭٭٭