شمشیرِ نور
پژوہشی کوتاہ پیرامون تعلیماتِ سید میر حسن، استاد ایرانی تبار اقبال لاہوری
دکتر عباس کی منش
چکیدہ
نگارندہ در این مقالہ بر آن است کہ شخصیتی را معرفی نماید بنام سید میر حسن از خاندان رسالت و ولایت کہ علامہ دکتر علامہ محمد اقبال لاہوری را از دورۂ نوجوانی در سایۂ حمایت خود گرفت و در تعلیم و تربیت او جدی بلیغ مبذول داشت و از وی شاعری ساخت توانا در ادب فارسی و عارفی وارستہ در عرفان اسلامی و فیلسوفی نامدار در جہان اسلام و شمشیری از نورِ مبارزہ با جھل را در دست وی نھاد تا مردم شبہ قارہ را از خواب گرانِ استعمارزدگی بیدار سازد و بہ آنان آگاہی دھد و آمادۂ مبارزہ با استعمار و استثمار کند و سازمان کشور مستقلی را بنام پاکستان در نقشۂ جغرافیای جہان طراحی نماید۔
واژہ ھای کلیدی: میر حسن، اقبال، زبان فارسی، شمشیر نور، شبہ قارہ۔
مقدمہ
زبان فارسی حدود سال ھای ۹۱ و ۹۲ ہجری قمری با لشکر کشی محمد بن قاسم ثقفی استاندار اموی فارس پا بہ شبہ قارہ نھاد۔ از سوی دیگر بہ سبب مجاورت جغرافیایی و داشتن منشأ مشترک نژادی و خویشاوندی مردم ایران با شبہ قارہ واژگانی از زبان سنسکریت واردِ زبان ھای ایرانی گردیدہ بود و بر روی ھم تعاطی لغات و ترکیبات و تعابیر میان زبان فارسی و زبان ھای گوناگون مردمِ شبہ قارہ بہ عللی کہ گفتہ آمد امری می نمود انکار نا پذیر۔
لشکرکشی ھای دوازدہ گانۂ سلطان محمود غزنوی (م۔۴۲۱ھـ۔ق) کہ بہ یک دستش قرآن بود و بہ دست دیگرش شمشیر، از سال ۳۹۵ یا ۳۹۶ ھجری وسیلۂ دیگری بود در گسترش و نفوذ زبان فارسی و فرہنگ اسلامی ایران در شبہ قارہ۔ چہ در ھمان قرن چھارم ہجری شاعری بہ نام نکتی لاہوری۱؎ در شبہ قارہ بہ ظھور رسید کہ بہ سبک شاعران خراسانی شعر می سرود و ہمچنین نگارش نخستین کتاب در مبانی تصوف اسلامی بہ زبان فارسی بہ نام کشف المحجوب از داتا گنج بخش۔ علی ہجویری۔ و عزیمت گروہ بسیاری از صوفیہ، شعرا، اندیشمندان و حتی اہل حِرَف بہ شھرھای مختلف شبہ قارہ چون لاہور، ملتان، کشمیر، دہلی، اجمیر، بنگال، بنارس، گجرات و۔۔۔ برای تبلیغ دین مبین اسلام و تصوف اسلامی وسیلہ مھمّی بود در پیشرفت زبان فارسی در آن دیار، از آن روی کہ دین مبین اسلام با لوای زبان فارسی بہ شبہ قارہ راہ جستہ بود۔
ھمۂ اینھا می توانست در گسترش زبان فارسی در شبہ قارہ نقش ایفا نماید و زبان فارسی را بہ عنوان زبان دربار ازاہمیت ویژہ برخوردار کند و آن را برای بیان افکار و احساسات و عواطف شاعرانہ مھمترین وسیلہ بشناساند و نیز بہ عنوان زبان تاریخ، تذکرہ، فرہنگ نامہ، طب و سایر علوم بہ دانشی مردان۔۔۔ معرّفی نماید و آنان را بہ نگارش کتب بہ زبان فارسی بر انگیزد۔
با ھمۂ تازش زبان انگلیسی بر زبان فارسی در دوران کودکی اقبال باز ھم این زبان بہ ھمت مردانہ و ایستادگیھای مردم شبہ قارہ بہ راہ خود ادامہ داد اما آن کہ بتواند طالب علمی چون اقبال سیالکوتی را پشتوانۂ استوار زبان فارسی در شبہ قارہ قرار دھد تنھا سید میر حسن شیرازی بود۔
افکار بلند سید میر حسن بود کہ اقبال را جھت پذیرش اندیشہ ھای دانشمندانی چون میک تیگرت، براون، نیکلسون و آرنولد آمادہ ساخت۔
این سید میر حسن بود کہ شخصیتی تربیت کرد کہ مھمترین حلقہ زنجیر ارتباط میان پاکستان و ایران گردید و این سید میر حسن بود کہ بدو فارسی آموخت و از او انسانی کامل و مبارز ساخت و راھی بہ او نمود کہ بتواند نقاوۂ اندیشہ خود را بہ زبان فارسی بیان کند۔
این تربیت اسلامی سید میر حسن بود کہ روح آزاد منشی و انقلابی را در اقبال آن گونہ بیدار کرد کہ وقتی اقبال در سال ۱۹۲۹ و یا ۱۹۳۰ میلادی عہدہ دار ریاست حزب مسلم لیگ کل ہندوستان شد، طرح ایجاد یک کشور مستقل اسلامی را در مسلمانان شبہ قارہ برانگیخت کہ پس از وی آن اندیشہ و ھدف مقدس در سال ۱۹۴۷ میلادی بہ شکل یک کشور مستقل بہ نام پاکستان جامۂ تحقق پوشید۔۲؎ این سید میر حسن بود کہ توانست از اقبال عارف اندیشمندی بسازد کہ بتواند خود ستایی را بہ خودشناسی بدل کند۔۳؎
در سال ۱۹۳۰ میلادی (۱۳۰۹شمسی) اقبال در اجلاس سالانۂ مسلم لیگ کہ در الٰہ آباد تشکیل گردیدہ بود بہ ریاست کنفر انس برگزیدہ شد و در ھمین جلسہ بود کہ نظریۂ تاریخی خود را دربارۂ تأسیس یک دولت مستقل مسلمان در شبہ قارہ اعلام داشت کہ بعدھا پایہ و اساس بہ وجود آمدن کشور مستقل پاکستان گردید۔ در حقیقت روح بلند علامہ اقبال در محمد علی جناح جلوہ گر شد و او توانست طرح نابغۂ عالم اسلام را بہ عمل و اجرا در آورد۔۴؎
متن
اقبال، مولانای لاہور و عارف وارستہ سیالکوتی شاعر متفکر (و۔ سیالکوت پنجاب ھجدھم آبان ۱۲۵۶ھـ۔ ش مطابق با ۹؍نومبر ۱۸۷۷م ؛ ف۔ اول اردیبھشت ۱۳۱۷ھـ۔ ش برابر با ۲۱ آوریل ۱۹۳۸م) نخستین سخنور پُر آوازۂ پارسی گوی مسلمانان شبہ قارہ است کہ مردم مشرق زمین را آمادۂ بازگشت بہ ’’خودی‘‘ کرد، در حالی کہ از یک سوی جامعۂ ملل مسلمان در قرن نوزدھم و بیستم میلادی در پنجۂ دیو یأس و نومیدی دست و پا می زد و از دیگر سوی دولت ہزار سالۂ مسلمانان در شبہ قارہ افسانۂ ماضی گشتہ بود و مسلمانان این حوزۂ وسیع از جھان بعد از دہ قرن سروری و سیادت بناگزیر محکوم بہ بردگی شدہ و اصالت خاندانھای بزرگ و محتشم مردم شبہ قارہ رنگ زوال گرفتہ بود و روشنفکران مسلمان با علوم، فلسفہ و معارف بشری احساس بیگانگی داشتند۔ در آستانۂ این سقوط فکری بر خلاف پندارھای دولتھای استعمار گر کہ اندیشۂ مردم شرق را در کرختی رؤیاھای صوفیانہ غوطہ ور می انگاشتند، اقبال لاہوری، آن سخنور دل آگاہ فرہنگ اسلامی، مسلمانان را در بازگشت بہ ’’خودی‘‘ راھی عملی نمود و حرکت مسلمین را علیہ استثمار و بیداد زمان جامۂ تحقق پوشانید۔
شرقی را کہ اقبال مصور و محرک آن بود، سرزمینی بود کہ سموم فقر وظلم وجھل خرمن حیات مردم آن را می سوخت و خاکسترش را بہ دست صرصر نابودی می داد۔
این سخنور نامدار کہ فروغ افکار بلند آیین او راہنمای مردم مسلمان شرق گشتہ پردۂ نا آشنایی مرزھا را فرو افگند و ورای رنگ و نژاد، با بینشی اسلامی، شعور استقلال طلبی را در مسلمانان عالم بیدار کرد و شوق حرکت و ایمان بہ قدرت بازگشت بہ سوی ’’خودی‘‘ را در ملل مشرق زمین برانگیخت و توانست مسلمانان جھان را بہ زیر لوای اتحاد فرا خواند۔
این مبارز شمشیر قلم کہ می دانست: ’’نکتہ ھا چون تیغ الماس است تیز؍ گرنداری تو سپر، واپس گریز‘‘ بہ ظھور رسانیدن این اندیشۂ جھان بینانہ را در قالب نظم موثرتر از قالب نثر تشخیص داد۔ بدین جھت نخست این تفکر را در قالب شعر اردو عرضہ داشت اما در آغاز قرن بیستم اصطلاحات و تعبیرات زبان اردو را در تبیین اندیشۂ جھانی خود باندام رسانید۔ بنابراین، زبان فارسی را برای اظھار اندیشۂ خود برگزید۔ زبانی را کہ از یک استاد ایرانی تبار از دودمان رسالت و ولایت، از نامداران شیراز، سرزمین شعر و ادب و حکمت و عرفان از روزگار کودکی تا دوران جوانی وبلوغ فکری کامل فرا گرفتہ بود و بدان عشق می ورزید۔ در حالی کہ بہ زبان انگلیسی نیز تسلطی کافی داشت و می توانست آن زبان را برای بیان افکار خود اختیار کند۔ اما زبانی را کہ استاد ایرانی او سید میر حسن شیرازی از دوران کودکی بدو آموختہ بود، جولانگاہ اندیشۂ جھانی خود ساخت۔ چون می دانست کہ مفہوم ’’خودی‘‘ را در زبان فصیح و بلیغ فارسی خوش رنگ تر و دلپذیر تر و جذاب تر و پر محتوا تر و مشخص تر جلوہ تواند داد و در آفاقی وسیع تر بدان سیر تواند کرد و گوش حقیقت نیوش بیشتری را پذیرای پیام جھانی خود تواند ساخت۔ چہ در نتیجۂ مساعی استادش سید میر حسن شیرازی بہ زوایای این زبان وقوف کامل یافتہ و بہ نبوغ اندیشۂ جستجو گرانہ، فرود و فراز آن را برازندہ تر دیدہ بود و لطافت واژگان آن را در برانگیختن معانی و تعابیر تازہ ای کہ تراوش ذہن وقّاد و اندیشۂ روشن بینانہ او بود بہ استادی دریافتہ بود۔
اقبال را تنھا فیلسوف، حکیم و شاعر نتوان خواند،۵؎ بلکہ عالمی است کہ رموز طریقت و حقایق شریعت را در ھم آمیخت و عارفی است کہ ھیجانھای روحی صوفیانۂ او شوق سعدی شیراز را در پردۂ ’’نی‘‘ مولوی بہ نوا در آوردہ و افکار قلندرانۂ عراقی را با تعبیرات بکر و واژگان منتخب خواجۂ رندان۔ لسان الغیب شیراز۔ در لباسی ملکوتی ملھم از جھان بینی جلال الدین محمد بلخی رومی ہمراہ با تفکر حماسی حکیم فردوسی در جلوہ آوردہ بود۔
شعر اقبال چون شعر بسیاری از شاعران پیشین ادب فارسی، مدح سلاطین و یا بیانگر درد ھا و سوزھای عاشقانۂ مردم روزگاران گذشتہ نبود، بلکہ مبین دردھای تازہای بود کہ در قرن نوزدھم و بیستم میلادی گلوگاہ مسلمانان شرق را بہ چنگال دد منشانہ بہ سختی می فشرد۔
اقبال، ہمۂ ناہمواری ھا و ناہنجاری ھایی را کہ کشف کردہ بود، خواست در جامۂ زبان فارسی بہ نمایش بگذارد؛ یعنی آن زبانی را کہ سید میر حسن بدو آموختہ بود۔ اما سید میر حسن کہ بود؟
مولانا میر حسن شیرازی کہ عبدالمجید سالک صاحبِ کتاب ذکر اقبال مجمع البحرین اش لقب دادہ است،۶؎ اقبال را بہ شاگردی اختیار کرد۔ اگر خوش یُمنی این انتخاب نبود، اقبال می توانست یک وکیل مدافع خوبی از کار در آید و یا کلاھد و ز ماھری گردد کہ شغل پدری وی بود۔۷؎
نسب نامۂ سید میر حسن شیرازی
نسب نامۂ سید میر حسن را دکتر سید سلطان محمود حسین، از میر حسن تا حضرت امام علی علیہ السلام بہ شرح زیر گزارش نمودہ است:
مولوی سید میر حسن بن میر محمد شاہ بن میر ظھور اللّٰہ بن سید میر قاسم بن سید شاہ سلطان بن میر مھدی بن شاہ مدار بن شاہ مقصود بن شاہ عزیز بن سید جلال بن سید شاہ جمال بن شاہ کبیر بن سید محمد شاہ بن شاہ شمس بن سید شیر علی بن بھاء الدین بن شاہ رکن الدین بن سید امیر احمد بن شاہ سید امام بن سید علی بن سید جلال بن سید منصور بن نظام الدین محدث بن حبیب اللّٰہ بن سید خلیل بن شمس الدین ولی بن سید عبداللّٰہ بن نوراللّٰہ بن سید کمال بن سید عبداللّٰہ بن سید خسرو بن حارث بن ابراہیم بن سید طاہر بن سید حسن بن سید عارض بن سید محمد مأمون دیناج بن ابراہیم عبیداللّٰہ بن امام جعفر صادق بن امام محمد باقر بن زین العابدین بن حضرت امام حسینؓ بن حضرت علیؓ۔۸؎
خلاصہ آنکہ نسب سید میر حسن شیرازی با سی و نہ واسطہ بہ امام زین العابدین فرزند سید الشھداء امام حسینؓ می رسد۔
علل ہجرت خاندان رسالت و ولایت
خاندان رسالت و ولایت در برابر ظلم و جھل و کشتار بنی امیہ و بنی عباس یا در اختفا بسر می بردند و یا ناگزیر بہ جلای وطن بہ سرزمین ھای دیگر می شدند و یا نفی بلد می گردیدند۔ بدیھی است کہ جلای وطن عموماً در سرزمین ھایی صورت می گرفت کہ مردم آن نسبت بہ آل علیؓ ابراز علاقہ ھایی داشتند۔ در برابر این سلب فعالیت ھای سیاسی و تبلیغی یکی از اولاد امام زین العابدین بہ نام سید عارض پای گریز بہ شیراز برداشت تا در آن سرزمین بہ تبلیغ اسلام بپردازد و مبارزات خود را علیہ حکومت جابرانۂ امویان و عباسیان جامۂ عمل بپوشاند۔
خاندان ولایت و صفویہ
سید عارض را دو فرزند بود، یکی بہ نام سید حسین کہ والی مصر شد و آن دیگر سید حسن کہ از نسل وی شخصیتی پا بہ عرصہ وجود نھاد بہ نام سید خسرو کہ بر اثر تبلیغ دین مبین اسلام و رشادت و امانت و صداقت بہ حکومت شیراز دست یافت۔ از این نسل، سید شمس الدین، عارفی پر آوازہ پیدا آمد کہ بہ روزگار خود پیشوای کاملان و سردار پرہیزگاران و محبوب اولیا گشت و در حکومت صفویہ نقشی درخور اعتبار داشت و پادشاہ صفوی را نسبت بہ آن حضرت ارادت فراوان بود۔
شاہ اسماعیل صفوی کہ اساس وحدت ملّی ایرانیان را برپایۂ مذہب تشیع بنیاد نھادہ و سراسر ایران را تحت لوای یک حکومت در آوردہ نسبت بہ این خاندان جلیل کہ در فارس بہ طھارت و تقدس شہرت داشتند عشقی مریدانہ پیدا کرد و با الھام از قداست و طھارت این خاندان، با رسمی کردن مذہب تشیع توانست ایرانیان را با یکدیگر متفق و متحد گرداند۔
پناھندگی ھمایون پادشاہ مغولی ھند بہ ایران
پیوستگی شاہ اسماعیل با این خاندان امری عادی می نمود، زیرا آنان خود از نسل شیخ صفی الدین اردبیلی عارف معروف بودند۔ چنانکہ از ھمین خانوادہ، شیخ جنید دہ ہزار صوفی سلحشور حاضر بہ خدمت داشت و شیخ حیدر (مقتول بہ سال ۸۹۳ھـ۔ق) پسر شیخ جنید دستور داد تا مریدان وی کلاہ سرخ رنگ (تاج دوازدہ ترک) بر سر گذارند و آن رمزی بود از دوازدہ امام در میان شیعہ۔ بدین جھت این گروہ را قزلباش۔ سرخ سر۔ می گفتند و شاہ اسماعیل، پسر شیخ حیدر در سال ۹۰۷ھـ۔ ق تاج سلطنت ایران را بر سر نھاد۔ بعد ازشاہ اسماعیل، شاہ طھماسب اول در سال ۹۳۰ھـ۔ ق۔ بہ پادشاہی رسید۔ در زمان سلطنت این پادشاہ، نصیر الدین ہمایون (ف۔۱۵۵۶م۔) پسر ظھیر الدین بابر (ف۔۱۵۳۰م۔) در نوزدہ سالگی مصمم شد بہ تکمیل فتوحات پدر در شبہ قارہ بپردازد، ولی جنگ و گریزھای او در مقابل سرداری چون شیر شاہ سوری کہ از افاغنۂ بنگالہ بود مؤثر نیفتاد و شیر شاہ در تایخ ۹۴۶ھـ۔ ق۔ بہ اردوی ھمایون پادشاہ حملہ کرد و لشکریان او را مجبور بہ ترک بنگالہ نمود و در نتیجہ ھمایون در سال ۹۵۰ھـ۔ق۔ پناھندۂ دربار شاہ طھماسب اول گردید و پذیرایی ھای شایان تحسین پادشاہ صفوی را نثار مقدم خود دید۔۹؎
بازگشت ھمایون بہ ھند و ھمراھان او
ھمایون پس از حدود ۱۵ سال پناھندگی در دربار ایران بہ عزم بہ دست آوردن ممالک از دست رفتہ، بازگشت بہ ہند را در آیینۂ مصلحت دید، و شاہ طھماسب کہ وی را با کمال صمیمیت و جوانمردی پذیرفتار آمدہ بود؛ برای باز پس گرفتن مملکتش بر آن شد، کہ با لشکری گرم سیر سایہ حمایت برسر وی افگند، بہ شرط آنکہ ’’رؤس منابر ممالک محروسۂ خود را بہ ذکر اسامی ائمۂ معصومین قرین و مشرف گرداند؛ و ھمایون نیز گفت کہ من المھد الی اللحد مرا محبت خاندان رسالت مرکوز خاطر است، و اصولاً نفاق امرای جغتایی و ناسازی میرزا کامران، محض برای ھمین بود۔‘‘ لذا پادشاہ صفوی دستور داد کہ دہ ہزار سوار۱۰؎ ھمراہ سرداران و جمعی از رجال و بزرگان دین مبین اسلام تکریم و تعظیمی کہ لایق چنین مھمانی باشد بہ تقدیم رسانند و پیشوایان شیعہ ھمایون را ھمراہی کنند۔ درمیان این جمع سید شیر علی پسرش سید شاہ شمس کہ از خاندان جلیل سید عارض بودند راہی شبہ قارہ شدند و مقیم شاہ پور گردیدند، و بہ تبلیغ اسلام پرداختند؛ کہ اینک مزار آن خاندان جلیل زیارتگاہِ خاص و عام در شبہ قارہ است۔ از آن خاندان سید محمد را پنج فرزند پسر بود، شاہ دین، شاہ خلیل، شاہ کبیر، سید مسعود و سید فیروز شاہ؛ از پشت ششم شاہ کبیر، سید میر مھدی چشم بہ جھان گشود و نوۂ وی سید قاسم نام داشت کہ آن حضرت را جد سید میر حسن نوشتہ اند۔۱۱؎
سید فیروز شاہ پسری داشت بہ نام شاہ سیدین کہ در زھد و تقوی یگانۂ عصر در شبہ قارہ بود و از اولیاء اللّٰہ بشمار می رفت و مزارش اینک نزدیک شہر جھلم از توابعِ اسلام آباد است بہ نام چوہا سیدن شاہ کہ مورد عنایت خاص و عام در سرزمین پاک گشتہ بود۔ پسران سید شاہ سلطان، یعنی سید میر قاسم و سید میر ابوتراب بین سالھای ۱۷۵۰-۱۸۲۰ میلادی مقیم سیالکوت زادگاہ اقبال شدند و سیالکوت در آن روزگار سرزمین خاندانھای عرفا و علما در حساب بود۔ ھمۂ افراد این طایفہ را معلم و راھنمای مردم شبہ قارہ دانستہ اند و نیز مبلغان اسلام در آن دیار کہ در نگارش کتب در زمینہ ھای گوناگون مھارتی بسزا یافتہ بودند۔
نوشتہ اند سید میر قاسم کہ پدر میر ظھور اللّٰہ بود در سال ۱۷۷۵ میلادی ولادت یافت، و تحصیلات خود را در عرفان و علوم اسلامی و طب بہ پایان برد، و طبابت پیشہ ساخت۔ اما میر ظھور اللّٰہ شاہ را چھار فرزند پسر بہ نامھای سید محمد شاہ، میر احمد شاہ، میر فیض اللّٰہ و میر نعمت اللّٰہ بود و سید میر محمد شاہ را پسری آمد بہ نام سید میر حسن کہ وی استاد علامہ دکتر محمد اقبال لاہوری گردید۔ سید میرحسن را فرزندی بود بہ نام سید محمد زکی و او را پسری بہ نام سید معظم علی و فرزند او بہ نام وجاہت حسین ھم امروز در لاہور سیرۂ نیاکان را با ایمانی قوی ادامہ می دھد و بہ فارسی دانی شھرت دارد و نگارندہ را با او دوستی صمیم در میان است۔
دانش و اطلاعات سید میر حسن
سید میر حسن در سال ۱۸۴۴ میلادی در سیالکوت دیدہ بہ جھان گشود و تحصیلات خود را در این شھر در میان خانوادہ کہ ھمگی منار نور محمدیؐ بودہ اند بہ درجہ ای از کمال رسانید و توانست مقبول طبع عرفا و علما و صلحا گردد۔
این خاندان ھمہ آفتاب در خشان علم و ورع و تقوی در شبہ قارہ بہ شمار آمدہ اند و در زبان و ادب فارسی و اردو و عربی از کاملان روزگار خود شمردہ شدہ اند۔۱۲؎
سید میر حسن از کودکی با ھوشی سرشار بہ فراگیری زبان و ادب فارسی و اردو و عربی ھمت گماشت، بہ روایتی در ہفت سالگی حافظ قرآن کریم شد۔۱۳؎ چہ در ھمان سن روزی پدر وی را گفت می خواھم تلاوت قرآن ترا بشنوم، میر حسن گفت از روی مصحف قرائت کنم؟ یا از حفظ؟ پدر گفت ہر گونہ کہ ترا دستیاب خاطر است۔ وی شروع بہ تلاوت کلام اللّٰہ مجید از حفظ کرد و چنان بہ قرائت ھای مختلف قرآن خواندن گرفت کہ پدر را در حیرت آورد و مجذوب ساخت و سرافراز میان اقران۔
بعد از وفات پدر، میر حسن در خدمت یک روحانی عالمی مقام بہ نام شیر محمد کہ در ادبیات فارسی و عربی ھمتای پدر بود و در فقہ و حدیث و تفسیر و کلام از سرآمدان عصر در شبہ قارہ محسوب می گشت بہ تحصیلات خود ادامہ داد و چندی نیز در مدرسۂ ضلع اسکول در سیالکوت بہ دانش اندوزی پرداخت و افزون بر آن در نزد مولانا محبوب عالم و مولانا بشیر احمد در تفسیر و حدیث و فقہ و کلام تلمذ کرد و در زبان اردو، و زبان و ادبیات فارسی و عربی ھمپای بلغا و فصحای عصر گشت و در سال ۱۸۶۱م۔ تحصیل خود را در علوم و معارف اسلام بہ آن درجہ از کمال رسانید کہ بزرگان علوم اسلامی را در شبہ قارہ بہ عظمت مقام خود معترف کرد۔۱۴؎
در آغاز امام جماعت مسجد سیالکوت شد اما با مشاہدۂ برخی بی رسمی ھا و بی عدالتی ھا و بی اعتقادی ھا مزایای معنوی این مقام را بہ یک سونھاد و در مدرسہای کہ درس می خواند کار معلمی پیش گرفت۔
این مدرسہ در سال ۱۸۸۹م۔ بہ وسیلۂ انگلسیی ھا بہ نام اسکاچ میشن بہ کالج مبدل گردیدہ بود، در حالی کہ بھترین و برجستہ ترین و فاضل ترین استاد آن کالج سید میر حسن شھرتی عظیم در فضل و فضیلت و تقوی و ایمانی راستین بہ ھم رسانیدہ بود۔ از این جھت مردم بہ سبب وجود سید میر حسن، از نواحی مختلف سیالکوت فرزندان خود را بدان مدرسہ گسیل می داشتند، و میر حسن ھم ریاضیات آن مدرسہ را تدریس می کرد، و ھم فقہ و حدیث و تفسیر و کلام و زبان و ادبیاتِ فارسی و عربی را در سطوح مختلف بہ دانش پژوھان می آموخت۔
نخستین دیدار سید میر حسن با اقبال
روزی مولانا سید میر حسن، در مجلس مولانا غلام حسن با چھرۂ کنجکاو کودکی روبرو شد و پرسید کہ این کودک از آن کیست؟ مولانا غلام حسن گفت: ’’پسر شیخ نور محمد کلاھدوز کہ او را نزد من فرستادہ است تا تعلیمش کنم۔‘‘۱۵؎
شیخ نور محمد می خواست این کودک اندکی از علومِ اسلامی را فرا گیرد و پس از آن وی را در دکان کلاھدوزی بکار بگمارد اما میر حسن این کودک را برای فراگیری علوم و معارف اسلامی مستعد دانست و بر آن شد کہ بہ تعلیم او ھمت درمیان آرد۔ زیرا ھم کودک آمادگی لازم برای فراگیری علوم داشت و ھم میر حسن خدمت بہ شیخ نور محمد را کہ در تصوف گامی ھر چند کوتاہ برداشتہ بود، وظیفۂ انسانی خود می انگاشت۔ بنابر این بہ جای سوزن کلاھدوزی شمشیری از نور در کف اقبال نھاد۔
جاوید اقبال (فرزند علامہ اقبال کہ در حال حاضر در لاہور در قید حیات است) می نویسد کہ سید میر حسن بہ اقبال آموزش زبان فارسی، عربی و اردو داد و وی را با حکمت و تصوف اسلامی آشنا ساخت و برای علوم قدیمی و اسلامی در دل او شوق بی حد و حصر فراگیری بہ وجود آورد و بہ اندازہ ای در اقبال تأثیر گذاشت کہ بسیاری از خصوصیات اقبال مانند سادگی، قناعت، بی نیازی، ظرافت و نکتہ سنجی عیناً مانند استاد شد۔ بدین جھت اقبال تا آخرین لحظات زندگی سید پیش او می رفت و در مسائل علمی خود از وی ہدایت و کمک می گرفت۔۱۶؎
افکار و عقاید سید میر حسن
سید میر حسن چشم و چراغ خاندان سادات بود در شبہ قارہ۔ چہ زندگانی خود را الگوی واقعی سنت رسول خدا قرار دادہ، زیرا نابغہ ای چون اقبال لاہوری در حق آن بزرگ می گوید کہ در ھمۂ زندگی خود تنھا سید میر حسن را در اجرای دقیق سنت پیامبر خدا دیدہ است۔۱۷؎
آری! آن نور محمدیؐ معتقد بود کہ کودک باید با کلمات طیبہ بہ سخن گفتن زبان گشاید و این رسمی بود در شبہ قارہ کہ چون کودکی بہ سن چھار سال و چہار ماہ و چہار روز می رسید لازم می نمود کہ افراد خانوادہ جمع شوند و ھریک ھدیہ ای فراخور بہ کودک دھند و آنگاہ رسم ’’بسم اللّٰہ خوانی‘‘ انجام گیرد۔ کودک از روی لوحی کہ رویش ’’بسم اللّٰہ الرحمن الرحیم‘‘ نوشتہ شدہ بود در حضور مھمانان کلمۂ ’’بسم اللّٰہ‘‘ را می خواند۔ سپس آموزش ھای بعدی برای کودک آغاز می شد۔۱۸؎
سید میر حسن فریضۂ پنجگانہ را بہ موقع ادا می کرد و از فیض نماز نیمہ شب نیز ھرگز باز نمی ایستاد۔ میر حسن اسوۂ واقعی اخلاق محمدی بود و انسانی با تقوی و در زھد و ورع بی ھمتا درعصر خود۔۱۹؎
کتب درسی متداول
برخی از کتبی کہ در حوزہ ھای علمی شبہ قارہ پس از آموزش قرآن کریم تدریس می شد، عبارت بود از گلستان و بوستان سعدی، دیوان حافظ، اسکندرنامۂ نظامی، یوسف و زلیخای جامی، انوار سھیلی و نظایر این آثار کہ میر حسن شروع بہ تعلیم اقبال بدان اسرار و آثار کرد۔
شیوۂ تدریس سید میر حسن
میر حسن بدان روزگار کہ در مدرسہ اسکاچ میشن تدریس می کرد ناگزیر بود کہ الفبای فارسی را بہ دانش آموزان تعلیم دھد۔ روزی الفبا را در روی تختہ سیاہ نوشت، از دانش آموزی پرسید کہ (ل) کدام است؟ او انگشت بر روی (ق) نھاد۔ بعد پرسید کہ (م) کدام است؟ او انگشت بر روی (ی) نھاد۔ مولانا میر حسن گفت: بہ بہ! شاباش! پرسیدندش کہ این چہ ہنگام شاباش و تحسین است؟ گفت ہمین کہ او می داند کہ: م، ل، ق، ی حروف فارسی اند، بسیار مھم است۔ لااقل چیز دیگری نگفت، و تشخیص داد کہ اینھا، حروف یعنی الفبای فارسی اند۔
میر حسن وقتی یک بیت از شعر فارسی و یا عربی را قرائت می کرد، آنرا بہ فارسی معنی می نمود و در شرح و تفسیر آن در می ایستاد۔ آنگاہ ابیاتی از اشعار پنجابی و اردو از مترادفات آن بیت بر می خواند، تا موضوع بیشتر و بھتر مرکوز ذہن دانش پژوھان گردد و این شیوہ را نیز در تدریس اقبال پیش نظر داشت۔۲۰؎
نکتہ اینجاست کہ میر حسن صدھا بیت، از اشعار فارسی، اردو، پنجابی و عربی در خاطر سپردہ و قادر بہ استفادۂ آن در ہنگام لزوم بود۔ این شیوۂ تدریس، روز بہ روز این نوجوان باھوش و مستعد را علاقمندتر و دلگرم تر در فراگیری زبان فارسی و حتی عربی و زبانھای دیگر می کرد۔
در آغاز اقبال نزد میر حسن در خانۂ او درس می خواند۔ بعد از آن کہ میر حسن در دانشکدۂ اسکاچ میشن بہ عنوان استاد پذیرفتہ شد، اقبال ھم بہ دنبال آن نور بدانجا رفت و در شمار دانش آموزان میر حسن درآمد۔
سید میر حسن تنھا تدریس نمی کرد بلکہ ساعت ھا بہ مطالعہ آثار فارسی و عربی و اردو و پنجابی خاطر خوش می داشت۔
بعد از آنکہ اقبال برای ادامۂ تحصیل از سیالکوت بہ لاہور آمد، در تعطیلات بہ سیالکوت باز می گشت و اشکالات خود را از میر حسن می پرسید و اونیز بہ پرسشھای اقبال بہ دقت و بہ سرانگشت ہوشیاری و دانایی و برازندگی پاسخ می داد و نکات تاریک روشن می نمود۔
میر حسن کتابھای زیادی در اختیار داشت و اگر ھم کتابی می خواست و استطاعت خرید آن را درس خود نمی دید آن را رونویسی می کرد، چہ ہنگامی کہ اقبال در دانشکدۂ گورنمنت کالج لاہور درس خود را تمام کرد و ادامۂ تحصیل را بہ انگلستان و آلمان رفت و تفکر غربی را آزمود و بہ لاہور برگشت در ھمین دانشکدہ گورنمنت و دانشگاہ پنجاب بہ سمت استادی استخدام شد و بہ تدریس فلسفہ ھمت گماشت؛ روزی بہ سیالکوت نزد میر حسن رفت، در حالی کہ میر حسن کتاب نجوم القرآن را رونویسی می کرد۔ اقبال، علت رونویسی را پرسید، میر حسن گفت: قیمت این کتاب ۲۶روپیہ است و مرا بضاعت اندک است و قدرت خرید آن نیست۔۲۱؎ آری! چنین کنند بزرگان چو کرد بایدکار۔۲۲؎
مذہب سید میر حسین
با اینکہ میر حسن از خاندان رسالت و ولایت بود تا آخر عمر بہ گونہ ای زیست کہ درک مذہب او کسی را دستگیر نشد۔ ہر کس از مذہب او می پرسید، پاسخ می داد کہ من مسلمانم۔ این وسعت مشرب سبب شد کہ صاحبان و پیروان ھمۂ فرقہ ھا، نہ تنھا فرق مختلف اسلامی، بلکہ ہندوھا، بود ایی ھا، سیک ھا و سایر نحلہ ھا نسبت بدو احترام خاصی قایل شوند تا آنجا کہ وقتی وفات یافت صاحبان ادیان و مذہب مختلف مثلاً ہندوھا، سیک ھا، عیسویان و۔۔۔ بر آن بودند کہ مراسم وفات اور ابا آداب خود برگزار کنند۔۲۳؎
احترام متقابل دانش پژوھان و استاد سید میر حسن
شاگردان میر حسن از ھر طبقہ و از ہر مذہب و دینی بودند، اما چشمان نافذ و گیرای میر حسن و عظمت علمی و شیوۂ تدریس و اخلاص و تقوی و ایمان او بہ اندازہ ای شاگردان را مجذوب کردہ بود، کہ آنان کفش استاد را پیش پای او می نھادند و او نیز سخت آزردہ می شد و خود کفش را بہ حالت اول باز می گردانید و آنگاہ می پوشید۔ وقتی شاگردان با میر حسن ملاقات می کردند، ہنگام مرخص شدن از حضورش پشت بدو نمی کردند۔ و او از این کار دانش آموختگان خرسند نبود۔۲۴؎
درس استغنا
میر حسن مردی بود بسیار سادہ و آراستہ بہ فضایل عالی اخلاقی، در کمال استغنا؛ آن گونہ کہ زیبندۂ خاندان رسالت و ولایت است۔ نوشتہ اند کہ اقبال بارھا اظہار داشتہ بود کہ درس استغنا را از استادش سید میر حسن آموختہ است۔ چنان کہ جاوید اقبال این نکتہ را خاطر نشان کردہ می نویسد: اقبال سادگی و بی نیازی را از استادش میر حسن بہ ارث داشت۔۲۵؎ موضوع دیگر عدم پذیرش لقب شمس العلما است از سوی میر حسن کہ در صفحۂ دیگر مذکور خواہد افتاد۔
اخلاق سید میر حسن
سید میر حسن صبح ھا بعد از نماز برای فاتحہ بہ قبرستان ھا می رفت و شاگردانش او را در رفتن بہ گورستان ہمراہی می کردند و در مسیر راہ ھم از او چیزھایی یاد می گرفتند۔۲۶؎ چون برمی گشت بر کرسی تدریس می نشست و افاضہ می نمود۔
میر حسن را با قرآن انس در فطرت بود، چرا کہ از تبار نور بود و کلام ربانی وی را ملکۂ نفسانی۔ میر حسن در تہجد، پارہ ای از سی پارۂ قرآن را از بر می خواند۔ آن بزرگِ معلمان اخلاق تا پایان عمر ھرگز از نماز باز نماند۔
میر حسن انسانی بود متواضع کہ در نھایت سادگی و متانت و وقار می زیست۔ بزرگ منشی او زبانزد ھمگان بود۔ شخصیتی بود باہوش سرشار و حافظۂ بسیار۔ آنچہ را کہ فرا گرفتہ بود ھرگز فراموش نمی کرد۔ انسانی بود وسیع المشرب، با ھمۂ طبقات سلوکی داشت بہ مھربانی و انس و الفت۔ چہ صوفی، چہ ادیب، و چہ صاحبان ادیان، و مذاہب مختلف۔ با ھمگان رفتاری مؤدّبانہ و آمیختہ بہ احترام داشت۔
تربیت یافتگان میر حسن
در رأس ھمۂ شاگردان میر حسن دو تن بہ شھرت جھانی دست یافتہ اند، یکی فیض احمد فیض (متولد کالا قادر در اطراف ناروال ۱۹۱۱م۔ف۔۱۹۸۴م) کہ بعد از غالب دہلوی و اقبال لاہوری بزرگترین شاعر زبان اردو شمردہ می شود۔ وی در اتحاد جماھیر شوروی سابق از احترام ویژہ ای برخوردار است۔ فیض احمد در سال ۱۹۵۱ میلادی در توطئہ راولپندی متھم شد و چھار سال زندانی گردید۔۲۷؎ و آن دیگر علامہ محمد اقبال لاہوری کہ شھرتش سایہ بر کرانہ ھای آفاق گستردہ است۔
سید سبط حسن رضوی می نویسد: ’’میر حسن غالباً شاگردان را از شعر گفتن ممانعت می کرد مگر دو تن را کہ نہ تنھا آنان را از شعر گفتن باز نمی داشت بلکہ بہ سبب قریحہ و استعداد خاص شاعری آنان، ھمہ گونہ تشویق و تحسین بہ عمل می آورد و این دو تن عبارتند از اقبال لاہوری و فیض احمد فیض۔‘‘۲۸؎
فیض احمد نیز تحصیلات خود را مانند اقبال در اسکاچ میشن در سیالکوت در نزد میر حسن بہ پایان رسانید و شاعری انقلابی شد و نخستین اثر خود را با عنوان نقش فریادی بہ چاپ رسانید و از آثار دیگرش باید از مجموعہ ہای شعری دست صبا و دل من مسافر، و زندان نامہ یاد کرد۔
وقت شناسی و حاضر جوابی میر حسن
میر حسن باہمۂ محاسن اخلاقی، حاضر جواب و نکتہ دان و نکتہ سنج، صریح و راست و دقیق و امین بود و شھامت گفتار و شجاعت علمی او زبانزد خاص و عام۔
میر حسن را پای بندی بہ وقت از اندازہ برون بود، ھرگز کسی ندیدہ بود، کہ او دقیقہ ای دیرتر از موعد مقرر در جلسہ ای حضور باید۔ روزی در جلسۂ استادان اسکاچ میشن، دو دقیقہ با تأخیر رسید۔ رئیس انگلیسی دانشکدہ بدو گفت: ’’ما دو دقیقہ برای شما منتظر شدیم۔‘‘ او بلا فاصلہ بہ کنایہ گفت: ’’ شما دو دقیقہ برای من معطل شدید، ولی ما سالھا در انتظار شما بودیم۔‘‘ اعتراض آمیختہ بہ طنزی کہ در این پاسخ ہست از ذہن خوانندۂ گرامی پوشیدہ نتوان بود۔ این پاسخ، نگارندۂ این سطور را در اندیشۂ پاسخ اقبال فرو برد، آنگاہ کہ استادش (غیر از میر حسن) بدو گفت: ’’اقبال دیر آمدی!‘‘ او پاسخ داد: ’’اقبال ہمیشہ دیر می آید!‘‘ و ھمچنین داستان بزرجمھر با انوشیروان را تداعی می کند، آن جا کہ انوشیروان بہ بزرجمھر گفت: ’’سحر خیز باش تا کامروا شوی!‘‘ و او پاسخ داد: ’’سحر خیز دزدان بودند کہ راہ را بر من بستند۔‘‘
اھدای لقب ’’شمس العلمائ‘‘ بہ میر حسن
در سال ۱۹۲۲ میلادی کہ استاندار پنجاب میکلیگن خواست لقب ’’سر‘‘، را بہ اقبال ابلاغ کند اقبال گفت، تا بہ استادم میر حسن لقب شمس العلما ندھید، من این لقب را نمی پذیرم۔ استاندار انگلیسی پنجاب بدو گفت: آیا میر حسن تصنیفی و یا تألیفی دارد؟ اقبال گفت: تصنیف زندہ اش منم! بدین جھت: انگلیسی پنجاب بدو گفت: آیا میر حسن تصنیفی و یا تألیفی دارد؟ اقبال گفت: تصنیف زندہ اش منم! بدین جہت: انگلیسی ھا بر آن شدند کہ لقب شمس العلما را بہ میر حسن اعطا کنند۔ بہ پیشنھاد اقبال، حکم را بہ سیالکوت بردند، تا بہ میر حسن برسانند، و چون حکم بہ حضرتش تقدیم گردید، سید عالی جناب فرمود: من از خطاب آنقدر می ترسم کہ از عتاب۔۲۹؎ بدیھی است کہ او می دانست خطاب انگلیسی ھا، عتاب خداوندی را در پی دارد! بدین تقوی و استواری در فرایض دینی در جھان کمتر تو ان یافت!
سید میر حسن از دید اقبال
اقبال در تمام مدتی را کہ دست در دامن اندیشۂ بلند سیر میر حسن داشت، چہ بہ عنوان شاگرد، و چہ بعدھا بہ عنوان یک استاد در گورنمنت کالج بہ اندازہ ای بہ استادش احترام می گذاشت، کہ بہ گفتۂ خود ھرگز ہمدوش او حرکت نمی کرد بلکہ پیوستہ پشت سر آن اسوۂ نور بہ آہستگی گام بر می داشت۔ اقبال در سال ۱۹۱۳م بہ سید محمد عبداللّٰہ گفت: ھیچ دانشمندی در مشرق ومغرب عالم نیست کہ من او را ندیدہ باشم، و با او بحث ھا در نپیوستہ باشم، ولی وقتی پیش میر حسن می رسم بکلّی زبانم بند می آید و خود را فراموش می کنم حتی مسایلی را کہ خوب فھمیدہ ام نمی توانم بر زبان بیاورم!۳۰؎
اقبال وقتی در سال ۱۹۰۴ (یادداشت دکتر ظہیر احمد صدیقی، معاون آموزشی Government College University) برای ادامۂ تحصیل بہ انگلستان رفت، نامہ ای بہ میر حسن نوشت و از او سؤالاتی کرد از جملہ نوشت آیا در قرآن آیاتی دربارۂ تصوف ہست؟ و اگر ہست سورہ و آیہ را ذکر نمایید، و میر حسن جواب کافی و شافی در۹ صفحہ برای اقبال نوشت۔ اقبال در بانگِ درا می گوید:
او شمع بارگاہ مرتضوی است۔ آستان او مرا حرم است۔ با نفس او غنچۂ گل اندیشۂ من باز می شود۔ این مروّت او بود کہ من نکتہ دان شدم۔ از خداوند زمین و آسمان می خواھم کہ بار دیگر او را زیارت کنم تا حیاتی نو در رگ ہستی من دمیدہ شود۔۳۱؎
اقبال گاہی جذبات خود را بہ سید میر حسن بہ شعر اردو بیان نمودہ است۔ آنجا کہ بہ اردو می فرماید: ’’اقبال‘‘ بہ من از سید فیض رسیدہ است در دامان او پرورش یافتم و مثل ھمان شدم۔۳۲؎
اقبال در آغاز شاعری اشعارش را پیش میر حسن نمی خواند، مگر یک بار، کہ اتفاقاً یک مصراع از شعرش را پیش استاد بر زبان آورد و آن وقتی بود کہ، بچہ ای بہ نام احسان علی، ہمراہ میر حسن بود، کہ بہ اقبال گفت کودک را بغل کند۔ اقبال بچہ را در آغوش گرفت، بخشی از راہ را بہ دنبال استاد حرکت کرد و چون خستہ شد بچہ را پایین آورد، و برای نفس کشیدن دقایقی چند درنگ کرد۔ میر حسن برگشت پیش اقبال و مصراعی گفت: بلند کردن این ہم بہ دشواری است۔ اقبال نیز مصراعی بہ زبان اردو ساخت و گفت: احسان تو خیلی عظیم است۔ اقبال می گفت: چون در دامن آن سید پرورش یافتہ ام چون او شدہ ام و خود را در آئینۂ وجود او می بینم۔۳۳؎
آثار بازماندۂ میر حسن
میر حسن در تعلیمات خود بہ پیروی از سیرۂ رسول اکرم ﷺ بہ صحبت بیش از نگارش معتقد بود۔ او کمتر می نوشت و بیشتر از راہ صحبت آموزش می داد و این از اصول تعلیمات صوفیان صحبتی است۔ از آن بزرگ قرآنی در میان خانوادہ بہ یادگار ماندہ است بہ خط خود وی۔۳۴؎
تاریخ تولد و وفات سید میر حسن
سید میر حسن در ۱۸ آوریل ۱۸۴۴م در گوجرانوالہ از حوالی سیالکوت چشم بہ جھان گشود و در۲۵ سپتامبر ۱۹۲۹ در سیالکوت رخت بہ سرای باقی کشید و علامہ اقبال، این مادۂ تاریخ را از قرآن کریم استخراج نمود۔ ’’ما ارسلنٰک الّا رحمۃ للعالمین‘‘۳۵؎ کہ برابر است با سال ۱۳۴۵ قمری۔۳۶؎ چہ توان کرد کہ اینک تربت مزار آن بزرگ در آن سامان فریاد غریبانہ برلب دارد۔
دوستان سید میر حسن شیرازی
از میان دوستان بسیار نزدیک سید میر حسن و یا دوستان قلمی او، آن کہ در ایران بیشتر از ھمہ شناختہ شدہ است علامہ شبلی نعمانی (و۱۲۷۴ھـ ق؍ ۱۸۵۷م ف۔ ۱۳۳۲ھـ۔ ق۔؍ ۱۹۱۴م) مؤلف کتاب شعر العجم بہ زبان اردو است، کہ علامہ محمد تقی فخر داعی گیلانی با ترجمۂ آن شبلی را در ایران از اعتباری ویژہ برخوردار کرد و ایرانیان را آشنا بدین اثر نفیس۔ شبلی زبان فارسی را از مولانا محمد فاروق چریا کوتی فرا گرفتہ بود و در زبان فارسی دست توانایی داشت۔ روابط دوستانہ او با سید میر حسن شیرازی بسیار صمیمانہ بود۔ شبلی نعمانی افزون بر آثار اردو، آثاری نیز بہ فارسی اعم از نظم و نثر دارد۔ از دوستان دیگر سید میر حسن باید از الطاف حسین حالی متوفی بہ سال ۱۹۱۵ یاد کرد۔۳۷؎ وی را آثار گران ارزی بہ زبان فارسی و اردو است، از جملہ آنھاست حیات سعدی و مقالات و مکاتیب وی و ہمچنین کلیات نثر حالی و کتاب اصول فارسی کہ در ۱۸۶۸ م در ہند بہ زیور طبع آراستہ شدہ است۔ و ہمچنین امام الدین مولوی، از دوستان دیگر سید میر حسن است کہ در ۱۸۵۴م در گجرات ولادت یافت و در ۱۸ مارس ۱۹۱۷ چشم از جھان فرو پوشید۔ وی ھم حافظ قرآن بود و ھم در فقہ، اصول، تفسیر و کلام دستی داشت توانا۔
فراوانند از دوستان سید میر حسن کہ ہمہ در علوم و فرہنگ اسلامی و زبان فارسی، عربی، اردو، پنجابی، ہندی و انگلیسی از استادان سترگ شبہ قارہ بہ شمار می آیند، کہ ھمۂ این بزرگان را دکتر سید سلطان محمود حسین در کتاب شمس العلماء سید میر حسن در باب دھم معرفی کردہ است و عبدالمجید سالک در معرفی سید میر حسن بہ استادی کوشیدہ و دکتر جاوید اقبال فرزند دانشمند آن بیدارگر جھان اسلام چہ بسیار گفتنی ھا و نوشتنی ھا را در کتاب زندہ رود و آثارِ دیگر دربارۂ علامہ اقبال لاہوری کہ ھمہ از مآخذ نگارندۂ این مقالہ است، در قلم آوردہ است۔
اما استادی چون سید میر حسن شیرازی می تواند نوجوان با ھوش مستعدی را کشف کند و او را در حمایت تربیت و تعلیم خود بہ درجہ ای از کمال رساند کہ بیش از سی سال نہ تنھا نظر جھان اسلام را بہ خود معطوف دارد بلکہ غرب را نیز از فیض نبوغ خود در حیرت آورد۔ چرا کہ آن اسوۂ نحلۂ نور بہ جای سوزن کلاھدوزی شمشیر نور بہ دست انسانی ظلم ستیز چون اقبال داد و این سید میر حسن بود کہ متفکری چون اقبال تربیت نمود تا بتواند در سایۂ تعلیمات بلند آیین استادش سازمان کشور مستقلی را بہ نام پاکستان طراحی کند و چنانچہ تاریخ می گوید، سرانجام روح علامہ در محمد علی جناح دوست صمیم وی متجلی شد و او توانست این اندیشہ نو را بہ صد خون دل بہ ظھور رساند۔
٭٭٭
یادداشتھا
۱ـ عوفی، لباب الالباب، تصحیح ادواردو براون ، حواشی از محمد عباسی، تہران، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۵۷۔
۲- اقبال، جاوید، جاویدان اقبال، ترجمۂ شھین مقدم صفیاری، لاہور، ۱۹۸۷م، ج۳، ص۳۳۶، ۳۸۷؛ ج۴، ص۱۳۔
۳- اقبال، جاوید، افکار اقبال، ترجمۂ شھین مقدم صفیاری، لاہور، ۲۰۰۱م، ص۱۲۔
۴- جاویدان اقبال، ج۴، ص۱۳۔
۵- منور، محمد، میزان اقبال، ترجمۂ شھین مقدم صفیاری، اقبال اکادمی پاکستان، لاہور، ۱۹۹۲م، ص۱
۶- سالک، عبدالمجید، ذکر اقبال، بزم اقبال، لاہور، ۱۹۸۳م، ص۴۷۔
۷- جاویدان اقبال، ج۱، ص۱۳۲۔
۸- حسین، سید سلطان محمود، شمس العلماء مولوی سید میر حسن، لاہور، ۱۹۸۱م، باب دھم؛ جاویدان اقبال، ج۱، ص۱۳۳؛ بریلوی، عبادت (مرتب)، جشن نامۂ اقبال، یونیورستی اورینتل کالج، لاہور، ۱۹۷۷م، ص۸۔
۹- فرشتہ، محمد قاسم، تاریخ فرشتہ، بمبئی، چاپ سنگی، ۱۲۴۷ہـ ق، ج۱، ص۲۱۴۔
۱۰- ھمو، ھمان، ج۱، ص۲۳۷-۲۳۵۔
۱۱- وحید الدین، فقیر سید، روزگار فقیر، انتشارات آتش فشان، لاہور، ۱۹۸۸ء م، ص۲۰۴، ۲۰۶۔
۱۲- ذکر اقبال، ص۷۶۔
۱۳- حفظ قرآن در پاکستان رسمی است از ھنگام ورود اسلام بہ شبہ قارہ۔
۱۴- اقبال، جاوید، زندہ رود، لاہور، ۱۹۸۶م، ج۲، ص۹۶۔
۱۵- جاویدان اقبال، ج۱، ص۱۲۹۔
۱۶- ھمان، ص۱۳۲۔
۱۷- ھمان، ص۱۴۷۔
۱۸- ھمان، ص۱۱۴۔
۱۹- روزگار فقیر، ص۲۰۶۔
۲۰- ذکر اقبال، ص۲۷۴۔
۲۱- جاویدان اقبال، ج۱، ص۲۱۰۔
۲۲- دیوانِ عنصری، بہ کوشش دبیر سیاقی، تہران، بی تا، ص۱۶۱۔
۲۳- اردو دائرہ معارف اسلامیہ، دانشگاہ پنجاب، لاہور، ۱۹۶۴م، ج۲۱، ص۹۳۵-۹۳۳۔
۲۴- ذکر اقبال، ص۴۷۔
۲۵- جاویدان اقبال، ج۱، ص۱۳۲۔
۲۶- ھمان، ص۱۳۱۔
۲۷- صدیقی، ظہیر الدین احمد، دلہایکی است، گورنمنت کالج یونیورستی، لاہور، ۱۹۸۹م، ص۷۴۔
۲۸- رضوی، سید سبط حسن، فارسی گویان پاکستان، مرکز تحقیقاتِ فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد، ۱۹۷۴م، ص۱۶۱۔
۲۹- ذکر اقبال، ص۵۶۔
۳۰- جاویدان اقبال، ج۴، ص۶۸۔
۳۱- اقبال، علامہ محمد، بانگِ درا، دہلی، ۱۹۳۴، ص۴۹، ۴۔
۳۲- جاویدان اقبال، ج۱، ص۱۳۳۔
۳۳- بانگِ درا، ص۷۸۔
۳۴- از یادداشتہای وجاہت حسین، نوادۂ سید میر حسن۔
۳۵- قرآن مجید، سورۂ انبیائ، آیۂ۱۰۷ و جاویدان اقبال، ص۱۳۳۔
۳۶- م=40، ۱=1، ر=200، س=60، ل=30، ن=50، ۱=1، ک=20، ۱=1، ل=30، ۱=1، ر=200، ح=8، م=40، ت=400، ۱=1، ل=30، ع=70، ۱=1، ل=30، م=40، ی=10، ن=50، جمع=1345 قمری۔
۳۷- اردو دائرہ معارف اسلامیہ، ج۲۱، ص۱۹۶۔
٭٭٭
