اندیشہ و زبان غالب دھلوی در آیینہ شعر او

دکتر سید روح اللّّہ نقوی

چکیدہ

غالب دھلوی از جملہ شاعران باریک اندیش و نکتہ پرداز ھند است کہ از طرفی بہ مسائل دقیق و عمیق فلسفی با نگاہی نو و تازہ نگریستہ و افکار ویژہ و بکر خود را بیشتر در قالب  غزل و مثنوی و قصیدہ بہ نظم کشیدہ است و از طرف دیگر این نو آوری ھا را در سبک جدید خودش بکار بردہ است، سبکی کہ بہ رغم تاثیر پذیری از سبک و شیوہ شاعران بزرگ سلف دارای لغات، اصطلاحات، ترکیبات، صنایع و آرایہ ھایی است کہ ویژہ خود او بہ شمار می رود۔ این ویژگی ھا در خلال اشعار فارسی و اردوی او بہ شیوہ ای خاص گنجاندہ شدہ است۔ برای فھم دقیق آثار فارسی و اردوی غالب بیشتر، آشنایی با ذہن و زبان وی ضروری است۔ در این مقالہ سعی کردہ ایم با بررسی و مطالعہ دقیق آثار این شاعر بلند پایہ پارسی گو و اردو پرداز بدین مھم بپردازدیم و با نقل و تحلیل شواہدی از شعر غالب اندیشہ و زبان او را بشناسیم۔

واژہ ھای کلیدی: غالب دہلوی، ویژگی فکری، ویژگی سبکی، ذہن، زبان

مقدمہ

غالب دہلوی ازجملہ شاعران متفکر باریک اندیش و نکتہ پرداز سدہ سیزدھم ھجری شبہ قارہ ھند است۱؎ کہ بہ مسائل بسیار دقیق و عمیق فلسفی نیز با نگاہی نو و تازہ نگریستہ و افکار ویژہ و بکر خود را بیشتر در قالب غزل و مثنوی و قصیدہ بہ نظم کشیدہ است۔ او ھمچنان کہ در شعر و نثر، تقلید کور کورانہ از گذشتگان را نادرست می پندارد، در تفکر خود نیز بہ دنبال یافتن راہ تازہ ای است و در قلمر و اندیشہ، پیروی صرف از فکر پیشینیان را نمی پسندد و خود را از قید و بند سنن و رسوم کھن جدا می کند و با ایجاد تازگی و ابتکار در لفظ و معنی، طرحی نو در می اندازد۔بہ ھمین سبب او را پیشرو سبک نو در شعر و پایہ گذار ادبیات جدید اردو دانستہ اند۔ غالب نخستین کسی است کہ عقاید و نظریات فلسفی را در شعرِ اردو وارد کردہ است و بحق پیشرو شاعران پس از خویش گشتہ و پسینیانِ او از شعر او سر مشق گرفتہ اند۔

غالب اگرچہ بہ شاعران متقدم فارسی بہ دیدہ احترام می نگرد ولی حس نوآوری و ابتکار او را از تقلید محض از شعرای ایرانی و ھندی باز می دارد۔ وی در این رابطہ می نویسد:’’یزدان دل دانا و چشم بینا بھر آن دادہ است کہ کار دانش و بینش ازین ھر دو گوھر پرفر گیریم و ھر چہ بنگریم جز بدستوری دانش آن را نپذیریم۔‘‘۲؎

او ھیچ گاہ پای خود را در جای پای پیشینیان نمی نھد و با استفادہ از ھمت بلند و مقصد عالی و بھرہ گیری از قدرت و موھبتی کہ بہ گفتہ خودش از ’’مبدا فیاض‘‘ بہ او عطا شدہ، بہ دنبال ایجاد سبکی است کہ آیندگان بتوانند از آن سر مشق بگیرند۔ بہ ھمین دلیل است کہ دریافت مراد شاعر و تداعی معانی در اشعار او، تا زمانی کہ با سبک و ویژگی ھای سبکی او آشنایی نداریم، برای ما دشوار است، اما وقتی کہ با شیوہ بیان و طرز تعبیر اوآشنایی حاصل می کنیم می بینیم کہ اشعار او چہ مایہ جذاب و خواندنی و تاچہ اندازہ حاوی مطالب و مفاھیم عمیق است۔ بہ عنوان نمونہ در جایی می گوید:

ما ھمای گرم پروازیم فیض از ما مجوی

سایہ ھمچون دود بالا می رود از بال ما۳؎

گرم پرواز یعنی بلند پرواز۔ مفہوم شعر این است کہ : ما بسیار بلند پرواز ھستیم ولی این بدان معنا نیست کہ نمی خواھیم بہ زمینیان فیض برسانیم بلکہ خاکیان زمین استعداد و لیاقت فیض جویی از ما را ندارند چرا کہ بلندای پرواز ما، ماورای خورشید است و  ھمان طور کہ دود آتش ھمیشہ رو بہ بالا حرکت می کند سایہ پرھای ما نیز مانند دود رو بہ بالا می رود۔

در جایی دیگر می گوید:

گفتم حدیث دوست بہ قرآن برابر است

نازم بہ کفر خود کہ بہ ایمان برابر است

گو چرخ دشمنی مکن و بخت سرکشی

خود خواھش محال بہ حرمان برابر است۴؎

مراد از کفر خود حدیث دوست است، و ایمان یعنی قرآن، یعنی اگر نیک نظر کنیم می بینیم کہ حدیث دوست گفتن کہ برخی آن را کفر می پندارند، در حقیقت ھمان قرآن است۔ اکنون بہ چرخ بگو با ما دشمنی نکند و بخت نیز سر کشی نورزد، چرا کہ ھمان خواہش محال برای حرمان و رنج ما کافی است و دیگر نیازی نیست کہ چرخ و بخت با ما دشمنی کنند۔

’’معنی آفرینی ھای بی مانند و بہ کاربردن مفاھیم تازہ و بی سابقہ در کنار سبک جدید و ترکیب ھای بکر و منحصر بہ فرد‘‘۵؎ چھرہ ای کاملا ممتاز بہ اشعار غالب دادہ است۔ او خود بہ این معنی آفرینی ھا آن قدر ارج می نھد کہ در نامہ ای بہ یکی از دوستانش می نویسد، ’’مقصود شاعری را معنی آفرینی می داند نہ قافیہ پیمایی۔‘‘۶؎

غالب موضوعات و مبانی فکری و اعتقادی مھمی چون توحید، نبوت، ولایت، انسان، جھان ھستی و عشق حقیقی و عشق مجازی را با اندیشہ ھای و یژہ خودش بہ بحث می کشد کہ اینک بہ بررسیِ پارہ ای از این معانی می پردازیم:

الف) اندیشہ غالب

۱-توحید

تاکنون نظر ھیچ یک از ارباب عقول تنھا با تکیہ بہ برھان و دلیل نتوانستہ بہ مسالہ توحید راہ یابد، مگر کسانی کہ خداوند بہ نور ھدایت خود آنان را راہ نمودہ است، یعنی کسانی کہ دارای ھر دو مرتبہ استدلال عقلی و شھود ذوقی اند و از ھر دو منقبت علم علی و کشف الی برخوردارند۔۷؎ اما غالب ھمین معنی را دقیق و شیوا با شیوہ خاص خود چنین بیان می کند:

وحدت ھمہ حدی است معین کہ خود از وی 

ھستی ھمہ جزئی است حقیقی کہ مر اورا 

طرفی نتوان بست بہ سرگرمی اوھام 

ھرگز نتوان کرد پراکندہ بر اجزا۸؎

ھمان طور کہ ملاحظہ می شود مصرع ھای اول و دوم گفتہ شدہ و رہا گشتہ است و در پی آن با شگردی خاص نتیجہ مصرع ھای اول و دوم در مصرع ھای سوم و چھارم بیان شدہ است۔ اگر ہر کدام از مصرع ھای اول و دوم را بطور جداگانہ با مصرع سوم و چھارم بخوانیم معنی بیت آشکار خواھد شد۔ می گوید: وحدت تعریف و حدی معین دارد کہ بہ سر گرمی اوھام می نماید و پراکندہ ساختن بر اجزاء نمی توان بہ آن راہ یافت۔ ھمچنین ھستی جزئی حقیقی است کہ با پراکندہ ساختن بر اجزاء و سرگرم شدن بہ اوھام نمی توان بہ آن رسید۔ ھمان طور کہ مشاھدہ می شود این سبک با ابیات موقوف المعانی معھود کاملاً تفاوت دارد۔ در اینجا مصرع ھای اول و دوم کاملاً رھا شدہ اند در حالی کہ در شعر موقوف المعانی چنین نیست۔ و در حقیقت این ھمان نوآوری زبانی غالب است کہ بدون آشنایی با آن، فھم مطلب بسیار دشوار خواھد بود۔

غالب بہ حقیقت دین اسلام یقین کامل دارد و توحید وجودی را اصل اصیل و رکن رکین اسلام می داند۔ اگرچہ بہ ظاہر از اھل حال نیست اما ھمان طور کہ گفتہ شدہ؛ ’’من اُحَبُٗ شیئاً اَکثَرَہ ذِکْرَہ۔‘‘۹؎ در واقع ’’توحید وجودی را پس از بیدل و نظیری،شاید کمتر کسی از شاعران خطہ ھند بہ اندازہ غالب زیبا بیان کردہ باشد۔‘‘۱۰؎ ولی بر رغم این عقیدہ راسخ در پرداختن بہ تکالیف و موازین عملی دینی بی پروا بودہ است۔

در تفکر او وحدت موج می زند۔ھیچ لحظہ و مکانی را از حق خالی نمی بیند و دیگران را نیز بہ تماشای زیبایی ھای خلقت و تفکر در نشانہ ھای قدرت فرا می خواند۔ او این جھان را غبار پنداری می داند کہ برخاستہ و دیر نخواھد پایید و آنچہ می ماند تنھا ذات پاک خداست۔

گرد پندار وجود از رھگذر خواھد نشست

بحر توحید عیانی موجزن خواھد شدن۱۱؎

در خور یادآوری است کہ با آن کہ غالب بہ ھیچ فرقہ و سلسلہ صوفیہ وابستہ نیست، با این حال اندیشہ ھای بلند عرفانی در جای جای شعر او رخ می نماید و تفکر او در مسائل معرفتی عمیق بہ نظر می رسد۔ در بیت بالا در کنار نو آفرینی در معنی، نو آھنگی در زبان را نیز می توان دید۔ ترکیبات بکر و بدیع و پر طراوتی مانند:’’ گرد پندار وجود‘‘ کہ در بیت فوق آمدہ در دیوان اشعار غالب فراوان دیدہ می شود کہ از آن جملہ بہ نقل چند نمونہ زیر می پردازیم:

در دھر فرو رفتہ لذت نتوان بود

بر قند نہ بر شھد نشیند مگس ما۱۲؎

در زبان فارسی ھیچ گاہ دو مورد را با استفادہ از یک ’’نہ‘‘ در میان آنھا منفی نمی سازند، اما این نوع منفی سازی در شبہ قارہ رایج است و در اشعار غالب دیدہ می شود۔ در مصرع دوم بجای این کہ گفتہ شود: نہ بر قند نہ بر شھد، ھر دو طرف را با یک ’’نہ‘‘ کہ مابین قند و شھد گذاشتہ منفی ساختہ است۔

***

بدان شوق نازم کہ بی خویشتن

دود حسن سویش چنین قطرہ زن۱۳؎

معمولاً شوق بہ سوی حسن می تازد، ولی غالب بہ شیوہ خاص خود نوآفرینی در معنی را بہ نمایش می گذارد و می گوید: بنازم بہ این شدت شوقی کہ چون حسن او را می بیند از خود بی خود می شود و نفس زنان و عرق ریزان بہ سویش می دود۔

***

سر حلقہ پلاس نشینان ماتمم

اندوہ ھمدمان شہ از خود کنم قیاس۱۴؎

’’پلاس نشین بہ معنی مکر و حیلہ است‘‘۱۵؎ یعنی من سر حلقہ کسانی ھستم کہ با مکر و حیلہ تظاہر بہ غمگین بودن می کنند و خود را در غم و رنج در ردیف ھمدمان شاہ می پندارند۔

***

بی مشقت نبود قید بہ شعر آویزم

روزکی چند رسن تابی آواز کنم۱۶؎

’’رسن تاب “کنایہ است از فکر بر اصل کردن برای ھلاک یا تخریب کسی، ریسمان تافتن۱۷؎ رسن تابی برای از بین بردن مشقت ھای قید و بند آنھم با آویختن بہ شعر از نوآفرینی ھای بی مانند غالب است۔

چنان کہ ملاحظہ شد جملگی این ترکیب ھا و تعبیر ھا تازہ و بی سابقہ و تراویدہ خیال غالب اند کہ ضمن نو بودن از معانی ژرف نیز بر خوردار می باشند۔

۲- نبوت

حکیمان و شاعران و دانشمندان مسلمان ھر کدام بہ نوعی ارادت خود را بہ پیامبر عظیم الشان اسلام اظہار نمودہ و احساسات قلبی خود را بہ زبان شعر ونثر بازگفتہ اند۔

می دانیم اعتقاد بہ وحی و نبوت، از نوعی بینش دربارہ جھان و انسان ناشی می شود کہ اصل ھدایت عامہ در سراسر ھستی را می پذیرد و لازمہ جھان بینی اسلامی می داند۔۱۸؎

غالب با سرودن سہ قصیدہ بلند و نغز ارادت قلبی و کمال محبت خویش را بہ رسول گرامی اسلام (ص) ابراز نمودہ است۔ او دل خود را در کوچہ این دلدار ربانی گرفتار می بیند۔ افاضہ کرم اوست کہ شعر غالب را رنگین تر از کارگاہ ارژنگی ساختہ چندان کہ بہ تعبیر خودش از ھر گوشہ ردایش بھشت می ریزد۔ غالب در یکی از اشعارش در این معنی می گوید:

بھشت ریزدم از گوشہ ردا کہ مرا

ز خوان نعت رسولست زلّہ برداری  

شھنشھی کہ دبیران دفتر جاھش

بہ جبرئیل نویسند عزت آثاری۱۹؎

غالب براین عقیدہ است کہ ھر کس امکانش را از وجوب مغایر شمارد، احولی کردہ در مقام زناری، و در آن مقام کہ ھنگامہ، آھنگ کثرت ساز کرد و جادہ مقصود در آن راہ تاریک نھفتہ شد، چراغ مصطفوی برای نجات بشر در این تاریکستان فروزان گردید۔ پس تنھا راہ سعادت و رستگاری در پیروی از شرع و طریق ھمین دلدار است۔ بہ نظر غالب آموزہ ھای رسول گرامی اسلام بہ عقل ما امکان می دھد تا در پرتو آنھا از فتنہ ھا در امان بمانیم و راہ درست را از نادرست تشخیص دھیم، تقدیر از وجود پاک و مقدس پیامبر اسلام مجموعہ مکارم اخلاق را شیرازہ بستہ و ھم بخاطر او فرھنگ آفرینش و شرح رموز کار ترتیب یافتہ است۔

در آن نورد کہ وحدت بہ چارسوی شھود

فروخت رونق ھنگامہ خریداری

متاع او بہ تماشا سپرد ارزنی

حدوث او بہ قدم داد گرم بازاری

نشان رتبہ ذاتش بہ عالم توحید

دو پایہ برتر از افعالی و ز آثاری 

عنان گسیختہ بیراھہ تاختن تا چند

بہ شرع پیچم و گردم یہ پویہ ھنجاری۲۰؎

این اندیشہ ھا اگرچہ در میان دیگر شاعران و نویسندگان قبل از غالب نیز بہ چشم می خورد، اما چنان کہ می بینیم، زاویہ نگاہ و شیوہ بیان غالب در مسالہ نبوت با دیگران بسیار متفاوت است و اندیشہ ھای او خاص خود اوست۔

۳- امامت و ولایت

این مسالہ بر غالب بسیار سخت و ناگوار می آمد کہ یک عدہ افراد نشئہ خود پسندی مذہبی، مسلمانان را بھترین مخلوقات خداوند و در میان ھفتاد و سہ فرقہ مسلمانان، حنفی ھا را برترین آنھا و در میان آنھا نیز فقط افراد پای بند بہ انجام برخی احکام ظاہری را برگزیدہ ترین مخلوقات خداوند می شمردند و دایرہ رحمت الھی را آنقدر تنگ و فروبستہ می دیدند کہ جز این عدہ معدود، گویی دیگران حق یک  زندگی آرام و بی دغدغہ را ندارند۔ برعکس غالب برتری را نہ بہ انجام اعمال ظاہری، بلکہ بہ پاکی باطن می دانست و می گفت:

کفر و دین چیست جز آلایش پندار وجود

پاک شو پاک کہ ھم کفر تو دین تو شود۲۱؎

حقیقت این است کہ ھیچ کس با اطمینان نتوانستہ است در خصوص مذھب واقعی غالب چیزی بگوید اما بسا کسانی کہ نسبت زندقہ بہ او دادہ اند و او را از دایرہ اھل ایمان بیرون دانستہ اند و او در پاسخ آنھا گفتہ است:

زاھد ز طعنہ برق فسوسم بہ جان مریز

سبت مکن بہ زندقہ ای زشت خو مرا۲۲؎

عدہ ای ھم برخی از اشعار او را دلیل بر تفضیلی بودن او گرفتہ اند۔۲۳؎ چرا کہ غالب، آشکارا، بدسگال صحابہ را بی دین و در خور صد ھزار نفرین می داند۔ این سخن خود اوست۔

بدسگال صحابہ بی دین است

در خور صد ھزار نفرین است۲۴؎

اما از اظہار نظر دوستان و ھم عصران او برمی آید کہ وی شیعی مذھب و معتقد بہ جانشینی حضرت علی علیہ السلام برای پیامبر و معصومیت او و یازدہ فرزند پاکش بودہ است۔ اظہار ارادت و عشق او بہ حضرت علی علیہ السلام و فرزندان آن حضرت در سر تاسر آثارش موج می زند و بخش عظیمی از کلیات فارسی او را منقبت ھا و نوحہ ھای آل علی تشکیل می دھند۔ ھزاران نکتہ نغز در مدح آن حضرت می آورد و در ستایش خود از آن امام عالی مقام مباھات می ورزد و خطاب بہ آنھایی کہ در حیدرستایی بر وی ایراد گرفتہ اند و گفتار او را در تکریم امام علی علیہ السلام غلو خواندہ اند، می گوید:

بہ نادانی از شور گفتار من

سگالند زانگونہ ھنجار من  

کہ آرایش گفتگو کردہ ام

بہ حیدر ستایی غلو کردہ ام  

بہ رد و قبول کسانم چہ کار

علی بایدم با جھانم چہ کار  

دراندیشہ پیداوپنھان علی است

سخن کز علی می کنم با علی است۲۵؎

۴-جھان ھستی

بہ نظر غالب بہ رغم این کہ ’’جھان یک واقعیت و وجود آن انکار ناپذیر است‘‘۲۶؎ با این ھمہ، ھر چہ جز حق و وجود حضرت حق است باطل است و ھیچ چیز را جز او وجودی ابدی است:

عقل در آثبات وحدت تیرہ می گردد چرا

ھرچہ جزھستی است ھیچ و ھر جز حق باطل است

ما ھمان عین خودیم اما از وھم دویی

در میان ما و غالب ما و غالب حائل است۲۷؎

در نگاہ غالب نیز بحث ھا و سفسطہ بازی ھایی کہ پوچ گراھا کردہ اند، چیزی نیست جز اینکہ دلیلی بر جھل خود آنان باشد و بر نادانی ھای بشر بیفزاید دستاوردی نداشتہ است۔۲۸؎

او پیدا و پنھان جھان ھستی را آیینہ راز می داند کہ ھر کس بہ اندازہ استعداد و لیاقت خویش آن را در می یابد و از آن بھرہ مند می گردد و آن را کہ تاب معنی ھای برترنیست، ھمان بہ کہ دست کم بہ اندازہ توان خویش در دریافت راز خدایی تدبر و تفکر نماید۔ ولی بہ ھر حال نباید از فرصت ھایی کہ در این جھان بہ او دادہ شدہ در کشف راز ھستی غفلت بورزد۔ سخن خود اوست:

عالم آیینہ راز است چہ پیدا چہ نھان

تاب اندیشہ نداری بہ نگاھی دریاب  

گر بہ معنی نرسی جلوہ صورت چہ کم است

خم زلف و شکن طرف کلاھی دریاب  

فرصت از کف مدہ و وقت غنیمت پندار

نیست گر صبح بھاری شب ماھی دریاب۲۹؎

۵- انسان

انسان، این موجود ناشناختہ، کہ ھنوز بسیار سخنھا برای گفتن و رازھا برای کشف شدن دارد و آنچہ او را از دیگر حیوانات متمایز می سازد، بینش ھا و گرایش ھای اوست و آنچہ ملاک انسانیت انسان است، ھمانا علم و ایمان اوست، ’’ایمان، درحقیقت بہ باورھای والا و معنوی و فوق حیوانی انسان گفتہ می شود آنگاہ کہ زیر بنای اعتقادی و فکری پیدا می کند۔‘‘۳۰؎

غالب دھلوی بہ انسان و مقام بلند او بہ دیدہ احترام می نگرد چرا کہ ’’انسان جامع مراتب ھستی و حضرات عالم وجود بہ شمار می رود۔‘‘۳۱؎ بہ ھمین سبب گردش ھفت آسیا را از اثر گریہ ھای خود و جویبار آن می داند:

کم مشمر گریہ ام زانکہ بہ علم ازل

بودہ از این جوی آب گردش ھفت آسیا۳۲؎

میرزا غالب دھلوی، راز خلقت انسان را عظیم ترین راز ھای ھستی می داند۔ ’’خود آگاہی عارفانہ انسان در حقیقت ھمان رابطہ زیبای او با حق است کہ عشق نامیدہ می شود۔۳۳؎ ھمہ ویژگی ھای ظاہر و پنھان انسان در ھمین عشق تبلور پیدا می کند و ھمین عشق است کہ گرمی شور ھستی را بہ وجود آوردہ است۔ غالب این گرمی و شور ھستی را از انسان می داند و قیامت را بر دمیدہ از آن پردہ خاکی می شمارد کہ انسان است:

ز ما گرم است این ھنگامہ، بنگر شور ھستی را

قیامت می دمد از پردہ خاکی کہ انسان شد۳۴؎

۶- عشق

نگاہ غالب بہ عشق مجازی یا بہ عبارتی حسن و زیبایی جھانی، ژرف و دقیق است۔ نگاہ او بہ حسن مجازی، نگاھی باورمندانہ با شیوہ ای مستانہ است۔ تصویر ھایی کہ از طبیعت و مناظر طبیعی ارائہ می کند شاھد این مدعا می تواند بود۔ در اندیشہ غالب، امتزاج دلپذیری از حسن مجازی و عشق حقیقی بہ چشم می خورد۔ او پلی استوار میان زیبایی ھای ظاہری و عشق حقیقی بنا می کند:

چہ فتنہ ھا کہ در اندازہ گمان تونیست

قیامت است دل دیر مھربان تو نیست  

شکستہ رنگ تو از عشق خوش تماشایی است

بھار دھر بہ زیبایی خزان تو نیست  

عتاب و مھر تماشائیان حوصلہ اند

بہ ھیچ عربدہ اندیشہ رازدان تو نیست۳۵؎

غالب در مقام خودآگاھی عارفانہ قرار دارد و از تظاھر و ریا دوری می جوید۔ عشق او از مرتبہ عرفانی بر خوردار است و بر این باور است کہ اگر مشاھدہ زیبایی ھای مجازی، از افق وسیع معنوی صورت گیرد، نہ تنھا انسان را بہ مراتب عشق حقیقی رھنمون می گردد بلکہ صورت ظاھری مشاھدات را آن قدر زیبا و دلپذیر می سازد کہ بینندہ را جذب خود می کند۔ بہ نظر وی راز دانان حقیقت چون در تماشای بھار، جلوہ ھای حسن حق را می بینند، عاشق بھارند و نوای عند لیبان را از آن جاکہ قصہ عشق حق را باز می گویند، دوست می دارند۔ از ھمین روست کہ غالب حسن مجازی را نیز بہ دیدہ قدر می نگرد و از زیبایی ھای ظاہری لذت می برد و این لذت را در اشعار خود نیز نمایان می سازد:

در غمت غازہ رخسارہ ھوش است جنون

در رھت شانہ گیسوی غبار است بھار  

ھم حریفان ترا طرف بساط است چمن

ھم شھیدان ترا شمع مزار است بھار  

جعد مشکین ترا غالیہ سایی است نسیم

رخ رنگین ترا غازہ نگار است بھار۳۶؎

ب ) زبان شعری غالب

نو آوری ھای غالب تنھا بہ اندیشہ و فکر او محدود نمی شود۔ علاوہ بر ترکیبات جدید و بدیع، صور گونا گون خیال کہ در آثار غالب بہ چشم می خورد نیز نمایندہ نیروی ابتکار و تراویدہ خیال اوست۔ اگرچہ بعضی از صورت ھای خیال و صنایع بدیعی در شعر او رنگ چندانی ندارند، با این حال کلام او را از این آرایہ ھا خالی ھم نمی یا بیم۔ در این جا نمونہ ای چند را ذکر می کنیم:

۱- تشبیہ

نظم را موجہ سر چشمہ حیوان فھمند

نثر را نسخہ اعجاز مسیحا بینند۳۷؎

***

بسکہ دیوار و در از دود دلم گشت سیاہ

کلبہ من بہ سیہ خیمہ لیلی ماند۳۸؎

۲- تضاد

چو صبح من بہ سیاھی بہ شام مانند است

چہ گویی ام کہ ز شب چند رفت یا چند است۳۹؎

***

آن را کہ بود درستی در فرجام

ھم محرم خاص آید و ھم مرجع عام   

آسان نبود کشاکش پاس قبول

زنھار نگردی بہ نکویی بدنام۴۰؎

***

پیدا بہ کار سازی سودم نھاد دل

پنھان بنای مرا بر زیان نھاد دل۴۱؎

***

شبم از روشنی داغ بہ روزم خندد

روزم از تیرگی خویش بہ شبھا ماند۴۲؎

۳- کنایہ

کنایت گونہ ای دارم ز احباب

کتان خویش می شویم بہ مھتاب۴۳؎

کتان، ماھتاب کتان (= قصب، جامہ خویش، توزی) را (در ادبیات عربی و فارسی) فرسودہ و پوسیدہ و پارہ می کند۔

واندرین ماھتاب تار کتان

مگذارید پیش مھتابم۴۴؎

یعنی بہ خاطر کنایہ ھای دوستان جامہ را درتن خویش پارہ می کنم۔

تا روز خاک تیرہ نگردد ز رشک چرخ

رخشانی ستارہ بہ ریگ روان دھد۴۵؎

ریگ : ذرہ۴۶؎ ریگ روان: ذرہ ناچیز معلق در ھوا(کنایہ از انسان)، رخشانیِ ستارہ: نور۔ کنایہ از این است کہ وجود خاکی انسان را حال آنکہ ذرہ ای بیش نیست، نور و تابش خورشید عنایت شدہ است۔

۴- تلمیحات

ھان ھمدم دیرینہ کہ غمخوار منستی

رو بادہ بہ چنگ آر گر خود ھمہ وام است   

وام ار نتوان خرقہ و سجادہ گرو کن

لیکن ز می پختہ نہ زان بادہ کہ خام است۴۷؎

۵- لف و نشر

با دوست ھر کہ بادہ بہ خلوت خورد مدام

داند کہ حور و کوثر و دارالسلام چیست۴۸؎

ضمن این کہ دوست را بہ حور، بادہ را بہ آب کوثر و خلوت را بہ دارالسلام تشبیہ کردہ است، لف و نشر زیبایی نیز بہ وجود آوردہ است۔

۶- جناس

جھان آباد گر نبود الم نیست

جھان آباد بادا جای کم نیست۴۹؎

مست پیمانہ پیمان الستم بگذار

من کہ مستم چہ شناسم کہ چہ پیمان بستم۵۰؎

رھروان چون گھر آبلہ پا بینند

پای را پایہ فراتر ز ثریا بینند۵۱؎

بہ کہ کوتہ  کنم افسانہ دعوی بہ دعا

زانکہ دانم سر این رشتہ درازست دراز  

تا زمان آینہ عرض صباح است و مساء

تا زمین جلوہ گہ نقش نشیب است و فراز 

بہ زمان باد زمینت چو فلک زیر نگین

بہ زمین باد زمانت ز زمانھا ممتاز 

نصرت و فتح رفیقانہ بہ رزمت ھمراہ

عشرت و عیش ندیمانہ بہ بزمت ھمراز 

غالب خستہ مسکین کہ گدای در توست

از تو خارش ھمہ گل باد و نیازش ھمہ ناز۵۲؎

نتیجہ گیری

کوتاہ سخن این کہ معنی آفرینی در اندیشہ و نوآھنگی در سبک و ھنجار شکنی ھای شاعرانہ کہ در اشعار غالب فراوان بہ چشم می خورد، شکلی متمایز بہ اشعار او بخشیدہ کہ بدون آشنایی با این ظرایف فکری و دقایق سبکی، فھم اشعار او و جدا ساختن سرہ از ناسرہ در اشعار او تقریباً نا ممکن است۔ غالب از توحید، نبوت، امامت، انسان، جھان، عشق و دھہا موضوع دیگر سخن می گوید اما نہ بہ آن شیوہ ای کہ دیگران بہ آن پرداختہ اند۔ او از زاویہ جدید بہ ھر موضوع می نگرد، زاویہ ای کہ دیگران کمتر از آن سود جستہ اند۔

سبک او نیز در بیان اندیشہ ھای نوِ خودش با پیشینیان و پسینیان تفاوت دارد۔ تشبیھات تازہ، ترکیبات جدید، کنایہ ھای غریب و دیگر صورِ گوناگون خیال کہ بہ شیوہ خاص خودش بکار بردہ، فھم اشعار او را برای خوانندہ ای کہ با این زاویہ نگاہ و این شیوہ بیان آشنا نیست، دشوار می سازد۔ از این رو ھر کس بخواھد در دریای مواج شعر او در آید و گھرھای کمیاب بدست آورد، باید پیشتر، با رموز و دقایق اندیشہ و زبان او آشنا شود۔

***

یادداشتھا

۱-  حائری ، محمد حسین، میخانہ آرزو، نشر مرکز، تہران، ۱۳۷۱ ش، ج ۱، ص ۱۷۔

۲-  حالی، الطاف حسین، یاد گار غالب، ارسلان بکس، آزاد کشمیر، ۲۰۰۱م ، ص ۹۳۔

۳-  فاضل، سید مرتضٰی حسین (مرتب)، کلیات فارسی غالب، مجلس ترقی ادب، لاہور، ۱۹۹۷م، ص ۸۔

۴-  ھمان، ص ۱۸۷۔

۵-  شمیسا، سروش، سبک شناسی شعر،چاپ سوم، انتشارات فردوسی، تہران، ۱۳۷۶ ش، ص ۱۲۔

۶-  انصاری، مشرف؍عبادت بریلوی، انتخاب خطوط غالب، مقتدرہ قومی زبان، کراچی، ۱۹۷۳م،ص ۱۵۲۔

۷-  آملی، حسن زادہ، رسالہ وحدت از دید گاہ عارف و حکیم، انتشارات فجر، تہران، ۱۳۶۲ش، ص۱۴۔

۸-  فاضل، ۲: ۳۵۔

۹-  ھمان۔

۱۰- بجنوری، عبدالرحمن، محاسِن کلام غالب، انجمن ترقی اردو (ھند)، علی گڑھ، ۱۹۵۲م، ص ۳۲۔

۱۱- فاضل، ۳: ۳۲۶۔

۱۲- ھمان، ۳: ۳۱۔

۱۳- ھمان، ص ۳۸۸۔

۱۴- ھمان، ص ۴۶۷۔

۱۵- شمیسا، ص ۲۴۷۔

۱۶-ھمان، ۱: ۴۷۱۔

۱۷-ثروت، ۱۳۷۵ش، ص۲۴۹۔

۱۸-مطہری، مرتضٰی، مقدمہ ای بر جھان بینی اسلامی، انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۶۲ش، ص۱۴۲۔

۱۹-فاضل، ۲: ۸۔

۲۰-ھمان۔

۲۱-ھمان، ۳: ۱۵۳۔

۲۲-ھمان، ص۱۶۳۔

۲۳-حالی، الطاف حسین، ص۳۱۱۔

۲۴-فاضل، ص۴۱۴۔

۲۵-ھمان، ۱: ۳۸۴-۳۸۳۔

۲۶-جعفری، محمد تقی، مولوی و  جھان بینی ھا، انتشارات بعثت، تہران، ۱۳۵۷ش؛ ص ۱۷۶۔

۲۷-فاضل، ۳: ۷۹۔

۲۸-مطہری، ص ۱۴۳۔

۲۹-فاضل، ۳: ۵۳-۵۲۔

۳۰-مطہری، مرتضیٰ، عدل الٰہی، چاپ دوم، انتشارات صدرا، تہران، ۱۳۵۹ش، ص۴۳۔

۳۱-آملی، حسن زادہ، ص ۱۷۔

۳۲-فاضل، ۳: ۴۔

۳۳-زرین کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیہ، انتشارات امیر کبیر، تہران، ۱۳۸۱م ش،ص۷۴۔

۳۴-فاضل، ۳: ۱۳۳۔

۳۵-ھمان، ۳: ۶۴۔

۳۶-ھمان، ص۲۱۳۔

۳۷-ھمان، ۲: ۲۴۴۔

۳۸-ھمان، ص۱۳۴۔

۳۹-ھمان، ص۸۹۔

۴۰-ھمان، ۲: ۳۹۱۔

۴۱-ھمان، ص۵۱۔

۴۲۔ھمان، ص۱۴۷۔

۴۳-ھمان، ص ۲۵۷۔

۴۴-شمیسا، ص ۹۳۸۔

۴۵-فاضل، ص ۷۶۔

۴۶-ثروت، ۱۳۷۵ش، ص۲۴۱۔

۴۷-فاضل، ص ۲۰۸۔

۴۸۔ھمان، ص۱۰۲۔

۴۹- ھمان، ص۲۵۹۔

۵۰-ھمان، ص۲۲۳۔

۵۱- ھمان، ص ۲۴۲۔

۵۲-ھمان، ص۱۴۴۔