’’زمان‘‘ شناسی در شعر فارسی اقبال

دکتر ذوالفقار رھنمای خرمی

چکیدہ

در این پژوھش و در گنجایش یک مقالہ، نگارندہ تلاش کردہ است، پیوند ادبیات وفلسفہ را در شعرھای فارسی اقبال نشان دھد. از سویی مفہوم زمان، بہ عنوان یک بحث فلسفی وبسیار پیچیدہ، در تحلیل ھای فلسفی علامہ اقبال دیدہ می شود و از سوی دیگر، مفہوم اجتماعی و کاربردی زمان، بازبان سادۂ شعری، آشکار شدہ است.خوانندہ با مفہوم سادہ وقابل ردہ بندی زمان، یعنی دوش و اکنون و فردا، آشنا می شود؛ اما سرودہ ھای علامہ اقبال، خوانندہ را بہ ژرف بینانہ ترین مفہوم زمان، یعنی زمان الھی ویا زمان شہودی، رھنمون می گردد. بہ سازی نگرشی و بینشی، مھم ترین ھدف اقبال است. او بہ مخاطب خویش می گوید: اصل وقت از گردش خورشید نیست؛ ویا دوش و فردا، زادۂ امروز ماست.

واژہ ھای کلیدی: زمان، زروان، دھر، وقت، دوش، امروز و فردا.

مقدمہ

     بسیاری بر این باورند کہ حوزۂ کار ادبیات و فلسفہ ، بسیار متفاوت است. بہ ھمین دلیل، دوستی، درھم تنیدگی و آشتی بین ادبیات وفلسفہ، کمتر مورد توجہِ پژوھشگران قرار گرفتہ است.

     اگر کارکرد دگرگون ساز اندیشہ ھای فلسفی را ، بویژہ ، در تحولات سیاسی واجتماعی سی صد سال گذشتۂ دنیا در نظر بیاوریم وپیامد ھای این دگرگونی ھا را، در آثار ادبی، جویا شویم، سرآغاز رویش دیدگاھی است کہ ادبیات می تواند از نگاہ فلسفہ، مورد سنجش قرار گیرد و با کم شدن فاصلہ ھا، موضوع ھای فلسفی، در درون ما یہ ھای ادبی، ومورد پژوھش واقع شود.

     ساختار زبانی وعاطفی والھام پذیری شاعرانہ، شاید، با ساختار زبان فلسفی و پیام رسانی ھای تعریف شدہ و ازپیش تعیین شدہ، سازگاری سرشتی نداشتہ باشد ؛ بہ ھمین دلیل، وقتی در بین چھرہ ھای ادبی، شعرھای علامہ اقبال را مورد واکاوی قرار می دھیم، بیان پیچیدہ ترین مفاھیم فلسفی، بہ زبان شعر،جایگاہ والای او  را، والاتر نشان می دھد .

     علامہ اقبال شاھراہ اندیشہ ورزی است.گامھای بلند و نورانی شمس و مولوی، رد پای خویش را، بر این شاھراہ نھادہ اند؛ فخر الدین عراقی، فخر رازی، شاہ ولی اﷲ، غالب، سید جمال الدین، داغ دھلوی، ملا صدرا، از یک سو  و ھگل، برگسون و نیٖٖچہ و ... از سوی دیگر ، گام برداران این شاھراہ بودند اند.

     برآیند ھمۂ اندیشہ ورزیھای انسان ھای بزرگ، بیشتر در گفتگوھا، مصاحبہ ھا و گفتار ھای کوتاہ آنھا یافت می شود؛ اما برآیند ھمۂ اندیشہ ورزیھای علامہ اقبال را، باید در مثنوی و غزل و  رباعی ھای اقبال، جستجو کرد .

     جدا از طبیعت ذھنی انسان ھا، خواست درونی علامہ اقبال را نباید نادیدہ گرفت. سخنرانیھای او  در باز اندیشی دینی و دین را، در آیینۂ فلسفہ، آشکار کردن، علامہ اقبال را با تنگنا ھای ظرف زبان روبرو می کرد؛ پناھندگی علامہ اقبال بہ عرفان وعشق و غزل و مثنوی عارفان بزرگ، سنگ بزرگی را، از پیش پای او  برداشت.

     موضوع ھای فراوانی در سخنرانیھای احیای فکر دینی، آمدہ است. زمان، مکان، جاودانگی روح، آفرینش ھمہ زمانی، زمان الہی، مکان الھی و... اگر نوعی سنجش ھمسانی بین اندیشۂ فلسفی اقبال و موضوع ھای شعری او ، دنبال شود ، پژوھش پرمایہ ای، بہ دست خواھد آمد.

     از ھمین دیدگاہ، نگارندہ، نمونۂ بیت ھای فراوانی را، دربارۂ زمان، وقت، امروز، فردا، دوش، دھر و ... در مجموعۂ شعرھای فارسی اقبال، درکنارھم قرار داد و بہ ضرورت کار پژوھشی، کتاب احیای فکر دینی را نیز مطالعہ کرد.

     این پرسش برای نگارندہ مطرح شد کہ آیا پیشینۂ چنین بحثی را، می توان دربارۂ آثار اقبال دنبال کرد؟ خوشبختانہ، در بین کارھای پژوھشی انجام شدہ، کتابی باعنوان زمان و مکان از دیدگاہ اقبال، یافت شد.[1]

     در کتاب یاد شدہ، ھمۂ نمونۂ گفتارھای کتاب باز اندیشی اقبال، مورد بحث و بررسی قرار گرفتہ است و جایگاہ ادبی مفہوم زمان، در نظر نویسندہ، پُر رنگ نبود؛ بہ عبارتی، نویسندگانی محترم از نگاہ بررسی کتاب یادشدہ، بہ نمونۂ بیت ھای علامہ اقبال پر داختہ اند؛ در حالی کہ نگارندہ، از دریچۂ بررسی شعر ھای فارسی اقبال، رد پای موضوع زمان را، در سخنرانیھای اقبال، پی جویی کردہ است.

     ھدف ما این است کہ با بھرہ گیری از ساختار یک مقالۂ پژوھشی، بتوانیم، یک موضوع بسیار پیچیدۂ فلسفی را، مورد بررسی قرار دھیم.

     ھدف ما این است کہ نشان دھیم، چگونہ ادبیات بہ کمک فلسفہ آمدہ است؛ زیرا کار فلسفہ آن است کہ بہ توضیح مفاھیم نا آشکار و پیچیدہ بپردازد و ادبیات، واژگان و ویژہ واژگان ھای مناسب را، در اختیار فلسفہ ، قرار دھد.[2]

 تعریف زمان

     فوت، موت، مرگ، اجل، معنی واژگانی زمان است. در زبان فارسی، دمان نیز گفتہ اند.[3]

     در ویژہ واژگان (اصطلاح)، ترازویی کہ جنبش را بدان می سنجند و اگر نہ زمان بودی، تمیز سبکی حرکت از گرانی حرکت؛ یعنی زودی آن از دیری آن، میسرنشدی.[4]

     علامہ اقبال، نوسان رمز آمیز، تموّج بی صدا و یا احساس در مقابل اندیشہ را، برای زمان آوردہ است:

... بہ طور خلاصہ، زمان است بہ آن صورت کہ احساس می شود؛ نہ بہ آن صورت کہ اندیشیدہ و محاسبہ، می شود.[5]

این نوسان رمز آمیز جھان، این تموّج بی صدای زمان کہ بر ما آدمیان، بہ صورت روز وشب، عیان می شود؛ در قرآن بہ عنوان یکی از بزرگترین نشانہ ھای شناخت خداوند، مورد توجہ قرار گرفتہ است.[6] ’’خدا شب و روز را، بہ ھم بدل می کند کہ در این، برای اھل بصیرت، عبرتی ھست.‘‘ (سورہ نور:۴۴)[7]

     بہ درستی می توان از دیدگاہ قرآنی و اسلامی اقبال در این موضوع بھرہ جُست. او از قرآن آموختہ است کہ ھمہ چیز برای انسان است و محصول ارادہ و انگیزۂ او:

مرد حق سرمایۂ روز وشب است

زان کہ او تقدیر خود را کوکب است[8]

     و یا:

او جھان رنگ و بو را آبروست

دوش ازو امروز ازو فردا ازوست[9]

     علامہ اقبال، بہ پیچیدگی بحث زمان اشارہ کردہ است. او با بھرہ گیری از سخن آگوستن،[10] بر این مطلب تکید دارد؛ با وجود این، نگاہ کنجکاو و تیزبین او، علامہ را، از کار پردہ گشایی راز زمان، باز نمی دارد.

اقبال ، زروان و  زمان

     در فرھنگ ایران باستان، یکی از ایزدان آیین مزدیسنا، زروان[11] است. در اوستا، زَروان یا زُروان آمدہ است.[12]

     در مینوی خرد، فصل ھفت،آمدہ است: زروان عاری از پیری، مرگ و درد و تباھی و فساد وآفت است و تا ابد ھیچکس، نمی تواند، او را بستاند و از وظیفہ اش باز دارد...[13]

     در فصل بیست ویک آمدہ... کار جھان بہ تقدیر و زمانہ و بخت پیش می رود کہ خود، زروان و فرمان روا و درنگ خداست.[14]

     پس زمان بی کرانہ، زروان است. پیدایش زمان درنگ خدای، از ھنگامی است کہ نبرد میان اھریمن واھورا مزدا،آغاز شد ...[15]

     زروان روح زمان و مکان است. این عنوان، دریکی از بخشھای کتاب جاوید نامہ آمدہ است.[16] زروان مسافر دل آگاہ این سفر روحانی، یعنی علامہ اقبال را، برای گردش بہ عالم بالا می برد.

     علامہ اقبال، ناگھان در میان غرب وشرق عالم، ابر نوری را مشاھدہ کرد کہ نام آسمان را فراگرفت. از ابرِ نور، فرشتہ ای فرود آمد ودر دو جلوہ آتش و دود، آشکار شد.[17]

     پس از وصف ویژگیھای زروان، اقبال سخنان او را، بازگو کردہ است:

گفت زروانم جھان را قاھرم

ھم نھانم از نگہ ھم ظاھرم

بستہ ھر تدبیر با تقدیر من

ناطق وصامت ھمہ نخجیر من

غنچہ اندر شاخ می بالد ز من

مرغک اندر آشیان نالد ز من

دانہ از پرواز من گردد نھال

ھر فراق از فیض من گردد و صال

ھم عتابی ھم خطابی آورم

تشنہ سازم تا شرابی آورم

من حیاتم ، من مماتم ، من نشور

من حساب و دوزخ و فردوس و ہور

آدم و افرشتہ در بند من است

عالم شش روزہ فرزند من است

ھرگلی کز شاخ می چینی منم

امِّ ھر چیزی کہ می بینی منم

در طلسم من اسیر است این جھان

از دمم ھر لحظہ پیراست این جھان

لی مع اﷲ ھر کرا در دل نشست

آن جوان مردی طلسم من شکست

گر تو خواھی من نباشم درمیان

لی مع اﷲ باز خوان از عین جان[18]

     جای پرسش است کہ پیامد آن دیدار و گفتار چہ بود ؟

     علامہ اقبال، بر این باور است کہ اگر نگاہ انسان و دیدگاہ انسان، دگرگون شود، تمام جھان دگرگون، خواھد شد.[19]

     مھمترین پیامد این دیدار، ربایش عالم کہنہ از نگاہ اقبال بود؛ ھمۂ عالم در نظر اقبال، دگرگون شد؛ اقبال در کائنات رنگ وبو، مردہ شد و در عالم بی ھای وھو، زادہ شد؛ رشتۂ او، از عالم کھن گسستہ شد وجھان تازہ ای برای او، حاصل گردید؛ بخوانیم:

در نگاہ او نمی دانم چہ بود

از نگاھم این کھن عالم ربود

یا نگاھم بر دگر عالم گشود

یا دگرگون شد ھمہ عالم کہ بود

مُردم اندر کائنات رنگ و بو

زادم اندر عالم بی ھای و ھو

رشتۂ من زان کھن عالَم گسست

یک جھان تازہ ای آمد بہ دست

از زیان عالمی جانم تپید

تا دگر عالَم ز خاکم بردمید

تن سبکترگشت وجان سیّارتر

چشم دل بینندہ و بیدارتر

پردگیھا بی حجاب آمد پدید

نغمۂ انجم بہ گوش من رسید[20]

آیا دھر مان اﷲ است؟

     سرودۂ اقبال، دربارۂ دھر، چنین است:

زندگی از دھر و دھر از زندگی است

لا تسبوا الدھر فرمان نبی است[21]

     مصرع دوم سرودۂ اقبال، از سخن رسول خدا گرفتہ شدہ است. سخن رسول خدا، دلالت بر وجود نگرش نادرستی دارد کہ ھنوز ھم در بین مردم دیدہ می شود.

     انسانھا، در تنگناھای زندگی وسختیھا و بہ عنوان یک روش فرافکنی فردی و اجتماعی، زمان را، عامل اصلی ناکامیھا و شکستھا می دانند. بہ ھمین دلیل، رسول خدا، بدگویی بہ زمان را، ناپسند دانستہ است.

     اما جای پرسش است کہ دھر چیست؟

     قاموس قرآن دربارۂ واژۂ دھر نوشتہ است: ’’دھر یعنی زمان. دھر بہ زمان طولانی گفتہ شدہ است. دھر دراصل، نام مدّت عالَم است، از آغاز تا پایان. ھر مدّت فراوان دھر است و آن با زمان کم و زمان زیاد کمی تفاوت دارد.‘‘ [22]

     شیخ طبررسی در تفسیر بزرگ مجمع البیان گفتہ است: تویل حدیث آن است کہ اھل جاھلیت، حوادث و بلاھا را، بہ دھر نسبت دادہ و می گفتہ اند زمانہ چنین وچنان کرد، بہ ھمین دلیل، رسول خدا فرمود: فاعل کارھا، خداونداست. بہ فاعل آنھا، بدگویی نکنید. [23]

     قاموس قرآن، زمان مطلق را، برای دھر درست تر می داند.[24]  این مفہوم با تقسیم بندی زمان، از نظر علامہ اقبال، ھمسانی دارد:

’’زمان اجرام بزرگ کہ از گردش افلاک حاصل می شود قابل تقسیم بہ گذشتہ و اکنون وآیندہ است وطبیعت آن چنان است کہ تا روزی نگذرد، روز پس از آن نخواھد آمد. زمان موجودات غیر مادی نیز رنگ تسلسلی دارد؛ ولی گذشت آن چنان است کہ یک سال از زمان اجرام بزرگ، در مقایسہ با زمان یک وجود غیر مادی، یک روز بیش نیست. چون در سلسلۂ موجودات غیر مادی، بہ تدریج بالاتر رویم، بہ زمان الاھی می رسیم و آن زمانی است کہ بہ طور مطلق از صفت گذشتن آزاد است و بہ ھمین جھت، تقسیم وتوالی و تغییر در آن راہ ندارد؛ بر تر از ابدیت است؛ نہ آغاز دارد و نہ انجام ... قدمت خدا از قدمت زمان نیست؛ بلکہ قدمت زمان از قدمت خداست. چنین است کہ زمان الھی در قرآن بہ تعبیر’’ام الکتاب ‘‘ یا  مادر کتاب ھا، بیان شدہ است کہ در آن، تمام تاریخ، آزاد از شبکۂ توالی علیتی، در یک ’’اکنون‘‘ فوق ابدی واحد جمع شدہ است.(احیای فکر دینی، ۹۸:بی تا)[25]

     بہترین نمونہ شعری اقبال، دربارۂ زمان الھی را می آوریم:

ای خوش آن روزی کہ از ایّام نیست

صبح او را نیم روز و شام نیست

روشن از نورش اگر گردد روان

صوت را چون رنگ دیدن می توان

غیب ھا از تاب او گردد حضور

نوبت او لایزال و بی مرور

ای خدا روزی کن آن روزی مرا

وا رھان زین روز بی سوزی مرا [26]

اصل وقت از گردش خورشید نیست

     علامہ اقبال، در اسرار خودی، باعنوانی، سرودۂ خود را آغاز است؛ ’’زمان شمشیر است‘‘[27] در این سرودہ، پیوند زمان و روز و شب را، در ذھن خوانندہ آشکار می سازد. در این سرودہ ضمن این کہ روز و شب تعریف شدہ اند؛ جھت ھای سازندہ در کنش رفتاری انسان نیز مورد توجہ قرار گرفتہ است.

گردش گردون گردان دیدنی است

انقلاب روز و شب فہمیدنی است [28]

روز و شب آیینۂ تدبیر ماست

روز و شب آیینۂ تقدیر ماست[29]

اصل وقت از گردش خورشید نیست

وقت جاوید است و خور جاوید نیست[30]

     پس وقت چیست؟

     علامہ اقبال، با نفی مفہوم مطلق برای زمان، در پدیدۂ شب و روز ، پیامھای حسی و شھودی خود  را، گفتہ است:

وقت ما کو اوّل و آخر ندید

از خیابان ضمیر ما دمید

نغمۂ خاموش دارد ساز وقت

غوطہ در دل زن کہ بینی راز وقت

عیش و غم عاشور و ھم عید است وقت

سرِّ تاب ماہ وخورشید است وقت

این وآن پیداست از رفتار وقت

زندگی سرّی است از اَسرار وقت

من چہ گویم سرِّ این شمشیر چیست؟

آب او سرمایہ دار زندگی است

صاحبش بالاتر از امید و بیم

دست او بیضا تر از دست کلیم

در کف موسی ھمین شمشیر بود

کار او بالاتر از تدبیر بود

سینۂ دریای احمر چاک کرد

قلزمی را خشک مثل خاک کرد

پنجۂ حیدر کہ خیبر گیر بود

قوّت او از ھمین شمشیر بود[31]

     علامہ اقبال، در ھمین قسمت، بایک بیت، نگاہ انتقادی خود را نسبت بہ نگرشھای سنتی دربارۂ وقت بیان کردہ است. او  می گوید:

وقت را مثل مکان گستردہ ای

امتیاز دوش و فردا کردہ ای[32]

ای اسیر دوش و فردا درنگر

در دل خود عالمی دیگر نگر

در گِل خود تخم ظلمت کاشتی

وقت را مثل خطی پنداشتی

باز با پیمانۂ لیل و نھار

فکر تو پیمود طول روزگار

ساختی این رشتہ را زنّار دوش

گشتہ ای مثل بتان باطل فروش

کیمیا بودی و مثل گِل شدی

سرِّحق زاییدی و باطل شدی

مسلمی! آزاد ازین زنّار باش

شمع بزم ملت احرار باش[33]

     ھمان طور کہ پیش از این اشارہ شد، زمان الھی و زمان تسلسلی در نظر اقبال، تفاوت دارند. او این طبقہ بندی از زمان را، برای ساختار ذھنی خویش برگزید و پذیرفت؛ زیرا زمان علمی یا زمان عقربہ ای است کہ در علوم طبیعی و فیزیک مورد استفادہ قرار می گیرد؛ ولی زمان شہودی یا تجربی در ظرف احساس و بی واسطہ دریافت می شود. زمان علمی از واحد ھای مساوی تشکیل شدہ و انسان در زندگی روزانہ از آن استفادہ می کند و  ویژگی سیّالی و آفرینشگری ندارد؛ زمانی است انفعالی و درست مانند خط مستقیمی کہ بر صفحہ ای رسم شدہ باشد؛ در مقابل، زمان شھودی، زمانی است سیّال وتکرار نا پذیر ...اگر گذشتہ وحال و آیندہ را، بہ عنوان رکن زمان، در نظر بگیریم، در این صورت زمان را بہ صورت خط مستقیمی مجسّم می کنیم کہ بخشی از آن را، طی کردہ وپشت سر نھادہ ایم و ھنوز بخشی طی نشدہ، پیش روی ما قرار دارد.این دیدگاہ، زمان را لحظۂ خلّاق و زندہ نمی داند.[34]  در ھر صورت ، علامہ اقبال ، در یک مصرع و با یک مفہوم، یک دیدگاہ گسترش یافتۂ علمی را، دربارۂ زمان، بیان کردہ است.[35]

 دوش و فردا زادۂ امروز او

     سادہ ترین تقسیم بندی خطی از زمان، دوش، امروز و فردا؛ با گذشتہ و حال وآیندہ است، در فرھنگ بشری و در ادبیات رایج ھمہ انسانھا نمی تواند، دوش و امروز و فردا، نباشد؛ مھم این است کہ زمان را پیوستہ می بینیم یا نا پیوستہ؟

     حیات در ھندسۂ معرفتی اقبال، اصل است؛ انسان، قاعدۂ ھندسۂ معرفتی اقبال است ونگرش انسان بہ زمان باید در  راھبرد فرد وجامعہ، بہ سوی سعادت، مؤثر واقع شود. نگاہ تاریخی پویا و جھت دار، دیروز را بہ امروز پیوند می زند و امروز را بہ آیندہ، پس امروز، بہ اندازہ ای اھمیت دارد کہ ھم آیینۂ دیروز است و  ھم آیینۂ فردا.

دوگیتی را بہ خود باید کشیدن

نباید از حضور خود رمیدن

بہ نور دوش بین امروز خود را

ز دوش امروز را نتوان ربودن[36]

زندگی پیھم مصاف نیش و نوش

رنگ و نم امروز را از خون دوش[37]

سازھا خوابیدہ اندر سوز او۷۱؎

دوش و فردا  زادۂ امروز او[38]

باتو گویم ای جوان سخت کوش

چیست فردا؟ دختر امروز و دوش[39]

مگو کار جھان نااستوار است

ھر آن ما ، ابد را پردہ دار است

بگیر امروز را محکم کہ فردا

ھنوز اندر ضمیر روزگار است[40]

مرا فرمود پیر نکتہ دانی

ھر امروز تو از فردا پیام است

دل از خوبان بی پروا نگھدار

حریمش جزبہ او دادن حرام است[41]

خامۂ او نقش صد امروز بست

تا بیارد صبح فردایی بہ دست[42]

دلم بہ دوش ونگاھم بہ عبرت امروز

شھید جلوۂ فردا و تازہ آیینم[43]

’’دوش‘‘ در دو نگاہ اقبال

’’دوش‘‘ یا گذشتہ، در دو سو، مورد نظر اقبال است. از سویی، پیوندِ رخدادھا و وقایع گذشتہ را، باید در امروز و فردا دید؛ از سویی دیگر، دیدگاہ رفتاری و ارزشی است.

     در دیدگاہ ارزشی نیز اقبال، نگاہ دوگانہ ای دارد، در یک نگاہ، نمی توان راہ پدران وگذشتگان را، بہ فراموشی سپرد.

     در انسان شناسی تاریخی، پاکی، دوری از ھوس، باریک بینی و خود داری و خداترسی را، در انسانھای گذشتہ، باید جست وجو کرد، در سخن اقبال، پرھیزگاری آنان، بہ پرھیزگاری رسول خدا، نزدیکتر است.

عقلِ آبایت ھوس فرسودہ نیست

کار پاکان از غرض آلودہ نیست

فکر شان ریسد ھمی باریکتر

ورع شان با مصطفی نزدیکتر[44]

     بخشی از تعلیم و تربیت فردی، پیروی از آیین گذشتگان است. ھیچ انسانی از این بخش از تربیت، جدا شدنی نیست، بہ ھمین دلیل، در نتیجہ گیری گستردہ، اقبال گفتہ است: ’’راہ آبا رو کہ این جمعیت است ‘‘ :

مضمحل گردد چو تقویم حیات

ملّت از تقلید می گیرد ثبات

راہ آبا رو کہ این جمعیت است

معنی تقلید ضبط ملت است

در خزان ای بی نصیب از برگ و بار

از شجر مگسل بہ امید بھار

بحر گم کردی ، زیان اندیش باش

حافظ جوی کم آب خویش باش[45]

     نگاہ دوم علامہ اقبال بہ دوش، نادیدن رسم وآیین فلک، کھنگی را از تماشا بردن، شکستن بتخانہ ھای کھن و مواردی از این دست است. بہ عبارتی بازگشت بی بھرہ از دوش، دردیدگاہ اقبال، جایی ندارد:

در جھان خورشیدنو  زاییدہ ام

رسم و آیین فلک نادیدہ ام[46]

تا می از میخانۂ من خوردہ ای

کھنگی را از تماشا بردہ ای[47]

باش مانند خلیل اﷲ مست

ھر کھن بتخانہ را باید شکست[48]

شکست کشتی ادراک مرشدان کھن

خوشا کسی کہ بہ دریا سفینہ ساخت مرا[49]

دمادم نقش ھای تازہ ریزد

بہ یک صورت قرار زندگی نیست

اگر امروز تو تصویر دوش است

بہ خاک تو شرار زندگی نیست[50]

خیز و پابر جادۂ دیگر بنہ

جوش سودای کھن از سربنہ[51]

     رو یا رویی امروز و دیروز، چنان در ذھن اقبال ، کشاکش دارند کہ باید گفت، اندیشۂ اقبال، بر اساس اصالت امروز است:

ھر کہ خود را صاحب امروز کرد

گرد او گردد سپھر گرد گرد[52]

بساکس اندہ فردا کشیدند

کہ دی مُردند و فردا را ندیدند

خنک مردان کہ در دامان امروز

ھزاران تازہ تر ھنگامہ چیدند[53]

نتیجہ

     ساخت ذھنی علامہ اقبال، آمیز ہ ای از دین، فلسفہ، عرفان، سیاست، ادب و اجتماع است، کمترکسی چون علامہ اقبال توانستہ است با مرکزیت خدا محوری واصالت انسان، ھمۂ مفاھیم را، در چرخۂ حیات این جھانی و آن جھانی انسان، تفسیر کند. در این مقالہ :

     ۱ باور کردہ ایم کہ با نگاہ فلسفی، می توان بہ ادبیات بہ طور عام وبہ سرودہ ھای فارسی  وشاید اردوی  علامہ اقبال، بہ طور ویژہ،روی آوردہ، در این رویکرد، افزون بر شناسایی ذھن پویای اقبال، بہ مفاھیم موردنیاز معرفتی واجتماعی امروز، می توان راہ یافت.

     ۲ زمان در نگاہ سنتی مورد نقد قرار گرفت، ولی ھمان زمان، بہ عنوان مھمترین ظرف آفرینش، مورد توجہ اقبال است؛ ما دیدگاہ دو سویۂ علامہ اقبال را دربارۂ زمان آشکار کردیم.

     ۳ پیوستگی زمان، یعنی دوش و امروز و فردا نگاھی کار بردی بہ انسان می دھد. این بحث از مقالہ، با بھرہ گیری از سرودہ ھای اقبال، لحظہ لحظۂ زندگی ھمۂ ما را، حیات مند نشان می دھد. نوعی از حیات ابدی کہ در تعریف زمان بہ معنی شب و  روز، ھرگز قابل تعبیر و تفسیر نیست.

     ۴ پیوستگی زمان، پیوند تاریخ بشری را، مورد تکید قرار می دھد. اگر بخواھیم این پیوند را تجربہ کنیم، باید امروز خود را، حاصل دیروز و فردای خود را، حاصل امروز  بدانیم؛ یعنی نظریہ ’’اصالت امروز ‘‘ را بپذیریم.

یادداشتھا