چرا اقبال درمیان ایرانیان محبوبی

اقبال شیفتہ شعر و ادب فارسی و عاشق راستین مرز و بوم ایران بود. بیش از دو سوم شعرش بہ زبان شیرین فارسی است کہ بگفتۂ خودش بارفعت اندیشہ اش در می خورد ومی تواند بارگران افکارش را بردوش بہ کشد. اگرچہ اقبال نتواتست بہ ایران مسافرت کند اما عشق و علاقہ اش بہ ایران و ایرانی ھا از ھیچکس پوشیدہ نیست. ملت بزرگ و نجیب ایران نیز دربارۂ اقبال ھمین عواطف صمیمانہ و احساسات گرمی را دارد کہ بازتاب آن در گفتارِ زیرھم بہ چشم می خورد.

واژہ ھای کلیدی: اقبال، ایران، اسلام، اتحاد، محبوبیت.

ز سوی مردم ایران ھزار گونہ درود
بہ ساکنان سعادتمدار پاکستان
بہ عالمان حقایق بہ سالکان طریق
بہ غازیان مُعادی شکار پاکستان
بہ رھبران معظم ، بہ سائسان بزرگ
کہ ھست فکرتشان غمگسار پاکستان
ز ما درود فراوان بہ شیر مردانی
کہ کردہ اند سر وجان نثار پاکستان
درود باد بہ روح مطھر اقبال
کہ بود حکمتش آموزگار پاکستان
جدا نبود ونباشند ملت ایران
ز طبع وخوی و شِعار و دِثار پاکستان
گمان مبر کہ بود بیشتر ز ایرانی
کسی بہ روی زمین دوستدار پاکستان
ھمیشہ لطف خدا باد یار پاکستان
بہ کین مباد فلک با دیار پاکستان[1]

علامہ دکتر محمد اقبال لاھوری (۹ نوامبر 1877م، سیالکوت 21 آوریل 1938م، لاھور) متفکر شھیر واصلاح طلب بزرگ مسلمان ھند و از بانیان کشور پاکستان، دانشمندی جھانی و بی شک مانند دیگر دانشمندان متعلق بہ ھمۂ جھان و بشریت است. اما بہ دلایل زیادی کہ بی شک ذکر ھمۂ آنھا در این مختصر نمی گنجد، سخت در میان ایرانیان محبوبیت دارد کہ با توجہ بہ مجال اندک در این مجلس شریف کہ بہ مناسبت تسیس مرکز تحقیقات علامہ اقبال در دانشگاہ علامہ طباطبایی بر گزار می گردد، تنھا بہ بعضی از آنھا اشارت می رود.

اقبال معمار خوش ذوق تشکیل بنای کشور دوست و برادر مان پاکستان و احیا کنندۂ تفکر اسلامی است کہ سھم بنیادی در تشکیل آن کشور اسلامی دارد، و بہ گفتۂ ملک الشعراء ’’حکمتش آموزگار پاکستان بود ‘‘. او در آغاز بسیار تلاش کرد تا درمیان ھندیان، آزادی و ترک اسارت از بندگیِ دیگران را رواج دھد وآنان را بیدار کند، اما نھایتاً بہ این نتیجہ رسید کہ میان مسلمانان و ھندوان اتحاد و اتفاق لا اقل در آن زمان ممکن نیست.حزب مسلم لیگ سراسر ھند در دسامبر 1930م کنفرانسی در شھر الہ آباد ھند، برگزار کرد و علامہ اقبال را بہ ریاست آن کنفرانس برگزیدہ و اقبال سخنرانی پُرمحتوا و سازندہ ای ایراد کرد کہ بنابر آن اقوام و ملیتھای گوناگونی کہ مسلمان شدہ بودند، باید وحدت دینی را ملاک جامعۂ خود بدانند. و چون امکان این وحدت برای مسلمانان وھندوان نبود پس لازم می آمد تا ھندوستان بہ دو بخش مسلمان نشین و ھندونشین تقسیم گردد کہ نتیجۂ آن منجر بہ تشکیل کشور مسلمان پاکستان گردید و پس از آن ھم ھموارہ برای بھبود احوال اقوام مسلمان وآزاد شدن آنھا از شرِّحیلہ ھا وتعدی مخالفان و دشمنان بسیار کوشید.

اقبال ھموارہ بہ آیندۂ مسلمانان امیدوار و براین باور بود کہ در راہ طلب باید کوشید و بہ بھانۂ اینکہ در آن زمان راھنمایی وپیرِ راھبری نیست، نباید از پای نشست.

بہ خاک ھند نوای حیات بی اثر است
کہ مردہ زندہ نگردد ز نغمۂ داوود[2]
بہ خواب رفتہ جوانان ومردہ دل پیران
نصیب سینۂ کس آہ صبحگاھی نیست
بہ این بھانہ بہ دشت طلب ز پا منشین
کہ در زمانۂ ما آشنای راھی نیست
بیا کہ دامن اقبال را بہ دست آریم
کہ او ز خرقہ فروشان خانقاھی نیست[3]

علامہ اقبال بر این باور بود کہ در راہ طلب باید ھمچون موج دایم درجنب وجوش بود نہ چون ساحل بیکار وخموش.

ساحل افتادہ گفت:’’گرچہ بسی زیستم
ھیچ نہ معلوم شد، آہ کہ من چیستم‘‘

عشق علامہ اقبال بہ ایران و بہ ایرانی ستودنی است. تا آنجا کہ در ھر مورد زبان بہ ستایش آنان می گشاید و با اینکہ ھرگز بہ ایران نیامدہ، نسبت بہ ایران و مظاھر ایرانی و شاعران و دانشمندان ایران ھموارہ بہ چشم احترام وتقدس می نگرد:

خوش بیا ای نکتہ سنج خاوری
ای کہ می زیبد تو را حرف دری
محرم رازیم با ما راز گوی
آنچہ می دانی ز ایران بازگوی

اقبال بہ ھمۂ مظاھر ایرانی واز جملہ شاعران ایران عشق می ورزد و خود را از نور معنویت آنان سرمست می داند و از جملہ خود را پروانۂ سوختۂ شمع وجود پیر روم می داند و وجود خود را موجی می انگارد کہ در دریایِ شخصیتِ مولانا مسکن گُزیدہ است:

باز بر خوانم ز فیض پیر روم
دفتر سر بستۂ اسرار علوم
پیر رومی خاک را اکسیر کرد
از غبارم جلوہ ھا تعمیر کرد
ذرہ از خاک بیابان رخت بست
تا شعاع آفتاب آرد بہ دست
موجم و در بحر او منزل کنم
تا دُرِ تابندہ ای حاصل کنم
من کہ مستی ھا ز صھبایش کنم
زندگانی از نفس ھایش کنم[5]

و حتی گاہ بہ مطالب و موضوعھای مندرج در مثنوی شریف مولانا استناد می کند:

مرشد رومی چہ خوش فرمودہ است
آنکہ یم در قطرہ اش آسودہ است
’’مگسل از ختم رسل ایام خویش
تکیہ کم کن بر فن و برگام خویش[6]‘‘

اقبال تا بدان اندازہ بہ مولوی عشق می ورزد و او را قبول دارد کہ می اندیشد ’’راز معنی‘‘ را تنھا مرشد رومی می داند:

راز معنی مرشد رومی گشود
فکر من بر آستانش در سجود
’’معنی آن باشد کہ بستاند تو را
بی نیاز از نقش گرداند تو را
معنی آن نبود کہ کور وکر کند
مرد را بر نقش عاشق تر کند‘‘[7]

علم کز تو ترا بنستاند
جھل از آن علم بہ بود صد بار[8]

اقبال، جلال الدین مولوی را پیر عجم و مثنوی را قرآن عجم می داند:

شاعری کو ھمچو آن عالی جناب
نیست پیغمبر ولی دارد کتاب[9]

او مولوی را مرشد اھل نظر و مرشد روشن ضمیر می شمارد، و امیر کاروان عشق و مستی نام می نھد:

پیر روم آن مرشد اھل نظر
گفت مریخ است این عالم نگر[10]
پیر رومی مرشد روشن ضمیر
کاروان عشق و مستی را امیر[11]

تا بالاخرہ خود را شاگرد و سوختۂ پیر روم می داند:

نکتہ ھا از پیر روم آموختم
خویش را در حرف او، وا سوختم[12]

ودر ارادت و دلدادگی بہ مولانا تابدانجا پیش می رود کہ بہ دیگران ھم توصیہ می کند تا اشعار مولانا را نصب العین دل خویش گردانند:

ز اشعار جلال الدین رومی
بہ دیوار حریم دل بیاویز[13]

مرشد و مراد اقبال در کتاب مشھور جاوید نامہ اش کہ موضوع آن سیر در آسمانھا و مشاھدۂ ارواح گذشتگان است، ھمہ جا مولوی است، وحتی توصیۂ او در پایان کتاب در خطاب بہ فرزند نیکو خصالش دکتر جاوید (کہ خدایش حفظ کناد) چنین است:

پیر رومی را رفیق راہ ساز
تا خدا بخشد ترا سوز و گداز
زانکہ رومی مغز را داند ز پوست
پای او محکم فتد در کوی دوست[14]

دربارۂ عشق وعلاقۂ اقبال بہ ایران زمین و ایران دوستی او ھمین بس کہ او حتی پایان نامۂ دکتری اش را در دانشگاہ مونیخ آلمان دربارۂ ایران نوشت و پژوھش و تعمق او در آن پایان نامہ تحت عنوان ’’توسعہ و تکامل ماوراء الطبیعہ در ایران‘‘ چندان دقیق بود کہ دانشگاہ مونیخ بہ مناسبت ھمان پایان نامہ بہ او درجۂ استادی فلسفہ اعطاکرد.[15]

از دیگر اعتقادات این متفکر شرق کہ بسیاری ملتھا و از جملہ ایرانیان را بہ تحسین وا داشتہ، موضوع تساوی حقوق ملتھا و اقوام گوناگون جھان ھستی است. او بر این باور است کہ ھمۂ مسلمانان کشورھای اسلامی باید با ھمبستگی خود در برابر مخالفان مقاومت کنند. اصل نژادی ھر قوم نباید باعث تفرقۂ مسلمانان گردد و باید زیر لوای توحید و نبوت گرد آیند. شعار او کہ اکنون مقام ’ترانۂ ملی مسلمانان ھند‘ ھم یافتہ بہ زبان اردو چنین است:

چین و عرب ہمارا، ہندوستان ہمارا
مسلم ہیں ہم، وطن ہے سارا جہاں ہمارا[16]

اقبال خود را یک ھندیِ مسلمانِ فارسی سُرا می داند کہ بہ ھمۂ مسلمانان جھان با دیدی واحد می نگرد و خود را متعلق بہ ھمۂ اقوام و ملل جھان می شمارد:

تنم گلی ز خیابان جنت کشمیر
دل از حریم حجاز و نوا زشیر از است[17]
اگرچہ زادۂ ھندم ، فروغ چشم منست
ز خاک پاک بخارا و کابل و تبریز[18]

از شگفتیھای کم سابقۂ تاریخ در مورد دکتر محمد اقبال، یکی ھم این است کہ با اینکہ ھرگز بہ ایران نیامدہ بود زبان فارسی را بدان گونہ عالمانہ آموخت تا بتواند مجموعۂ اشعار فارسی خود را، آنھم بسیار متنوع و در قالبھای گوناگون شعر فارسی شامل قصیدہ و مثنوی، قطعہ و غزل، رباعی و دوبیتی، با نامھای درخور توجہ مانند اسرار خودی (1)، رموز بیخودی (1916)، زبور عجم ، گلشن راز جدید، پیام مشرق (1923)،جاوید نامہ(1923)، پس چہ باید کرد ای اقوام شرق (1934) بسراید، و دربارۂ نحوۂ بیان آنھا خود اوچہ نیکو گفتہ است کہ:

ز برون در گذشتم ز درونِ خانہ گفتم
سخنی نگفتہ را چہ قلندرانہ گفتم[19]

وھمین فارسی سرایی او، و علاقہ مندی اش بہ فرھنگ و مفاخر ایرانی، خود یکی دیگر از دلایل محبوبیت اقبال درمیان ایرانیان است.

سرودہ ھای اقبال زبان دل مردم ایران زمین است. او نیز از تفرقہ افکنی ملتھا می نالد و معتقد است، ملتھای مسلمان باید ھمانند ھم بیندیشند. مدعای شان یکی و دلھای شان یک رنگ باشد.

ملت از یک رنگی دلھاستی
روشن از یک جلوہ این سیناستی
قوم را اندیشہ ھا باید یکی
در ضمیرش مدعا باید یکی
جذبہ باید در سر شت او یکی
ھم عیار خوب و زشت او یکی
گر نباشد سوز حق در ساز فکر
نیست ممکن این چنین انداز فکر
ما مسلمانیم واولاد خلیل(ع)
از ’’بیکم‘‘[20] گیر اگر خواھی دلیل[21]

اقبال در جای دیگر ملتھا را بدین گونہ بہ ھمبستگی و تلیف قلوب و یک نگاھی و یک دلی دعوت می کند کہ:

چیست ملت ای کہ گویی لا الہ
با ھزاران چشم بودن یک نگاہ
اھل حق را حجت و دعوی یکی است
خیمہ ھای ما جدا دلھا یکی است
ذرہ ھا از یک نگاھی آفتاب
یک نگہ شو تا شود حق بی حجاب
یک نگاھی را بہ چشم کم مبین
از تجلی ھای توحید است این
ملتی چون می شود توحید مست
قوت و جبروت می آید بہ دست[22]

علاقہ اقبال در پیامی با عنوان ’’بہ یاران طریق‘‘ در ارمغان حجاز بہ مسلمانان جرئت وقوت قلب می بخشد وچنان دلشان راقوی می دارد تا جز پیش اﷲ، جبین خدمت بہ زمین نسایند.

مسلمانی کہ داند رمز دین را
نساید پیش غیر اﷲ جبین را
اگر گردون بہ کام او نگردد
بہ کام خود بگرداند زمین را[23]

نیز بہ یاران طریقت نوید می دھد کہ از بیگانہ خویان مباشید و از جدائیھا و افتراق بپرھیزید. نماز عشق و مستی اذان ندارد:

دل بیگانہ خو، زین خاکدان نیست
شب و روزش ز دور آسمان نیست
تو خود وقت قیام خویش دریاب
نمازعشق و مستی را اذان نیست[24]

اقبال ھشدار و ھم اندرز می دھد کہ تنھا با جان بیامیزید وبا تن مپیوندید و با دل و روح خود زندگی کنید:

ز پیری یاد دارم این دو اندرز
نباید جز بہ جان خویشتن زیست
گریز از پیش آن مرد فرو دست
کہ جان خود گرو کرد و بہ تن زیست[25]

سخنم را دربارۂ علامہ اقبال بابیانی زیبا از حضرت آیت اﷲ خامنہ ای، رھبر معظم انقلاب اسلامی، بہ پایان می برم؛ آنجا کہ معظم لہ در سخنرانی بسیار ممتّعی دربارۂ اقبال در کنگرۂ بین المللی علامۂ اقبال، در دانشگاہ تھران، در مارس 1986(اسفند ماہ 1365ش) در دورۂ ریاست جمھوری اسلامی، ایراد فرمودند کہ:

مسلہ اقبال فقط مسلہ ھند نیست، بلکہ مسلہ دنیای اسلامی وشرق است، در مثنوی پس چہ باید کرد ای اقوام شرق نشان می دھد کہ نگاہ نافذ اقبال چہ گونہ بہ تمام دنیایی کہ در زیر ستم زندگی می کند، متوجہ است ، و برھمۂ اطراف دنیای اسلامی توجہ دارد ... و لذا اگر بہ اقبال یک مصلح اجتماعی ھم بگوییم، حقیقتاً ھمۂ شخصیت اقبال را بیان نکردہ ایم، و من کلمہ ای و تعبیری را کہ ما بتوانیم اقبال را با آن تعریف کنیم، نمی یابم.[26]

بہ پایان آمد این دفتر حکایت ھمچنان باقی
بہ صد دفتر نشاید گفت حسب الحال مشتاقی[27]
والسلام علی من اتبع الھدی.

[1] دیوان اشعار ملک الشعراء بھار، چاپخانۂ فردوسی، تھران،1335ش ،جلد اول ، ص9-738.

[2] کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاھوری ، بہ کوشش احمد سروش، از انتشارات کتابخانۂ سنایی، 1334ش، ص243.

[3] ھمان، ص 207

[4] ھمان ، ص 6-235

[5] ھمان، ص367.

[6] ھمان، ص 8.

[7] ھمان، ص 181.

[8] دیوان حکیم سنائی غزنوی،بہ سعی واہتمام مدرس رضوی،کتابخانہ ابن سینا،تہران،بی تا، ص200.

[9] کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری، ص266

[10] ھمان، ص 326.

[11] ھمان، ص 388.

[12] ھمان، ص104

[13] ھمان، ص.308

[14] ھمان، ص 387

[15] ھمان، سی وسہ

[16] یعنی: چین وعرب از ماست ، ھندوستان از ماست ، ما مسلمان ھستیم ، وطن ما ھمۂ جھان است.

[17] ھمان ، ص255

[18] ھمان ، ص 252

[19] ھمان ، ص 116

[20] اشارہ بہ آیۂ شریفہ : ھو اجتبکم و ما جعل علیکم فی الدین من حرج ملۃ ابیکم ابراھیم ھو سمیکم المسلمین من قبل یعنی : او شما را برگزید و در دین بر شما ھیچ سخنی قرار نداد.(نگاہ دارید) دین پدر تان ابراھیم را، او از پیش شما را مسلمان نامید .(سورہ حج، 78)

[21] ھمان ، ص 63

[22] ھمان ، ص 378

[23] ھمان ، ص 484

[24] ھمانجا۔

[25] ھمان ، ص 483-4

[26] در شناخت اقبال، مجموعہ مقالات کنگرۂ جہانی بزرگداشتِ علامہ اقبال لاہوری (تہران، اسفندماہ 1365ش)، بہ کوشش غلام رضا ستودہ، دانشکدۂ ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاہ تہران، 1365ش، ص14.

[27] دیوان سعدی شیرازی، بہ کوشش دکتر مظاھر مصفا، انتشارات روزنہ، 1383ش، ص

985