تمہید

ز جان خاور آن سوز کہن رفت
دمش واماند و جان او ز تن رفت
چو تصویری کہ بی تار نفس زیست
نمی داند کہ ذوق زندگی چیست
دلش از مدعا بیگانہ گردید
نی او از نوا بیگانہ گردید
بہ طرز دیگر از مقصود گفتم
جواب نامۂ محمود گفتم
ز عہد شیخ تا این روزگاری
نزد مردی بجان ما شراری
کفن در بر بخاکی آرمیدیم
ولی یک فتنۂ محشر ندیدیم
گذشت از پیش آن دانای تبریز
قیامتہا کہ رست از کشت چنگیز
نگاہم انقلابی دیگری دید
طلوع آفتابی دیگری دید
گشودم از رخ معنی نقابی
بدست ذرہ دادم آفتابی
نپنداری کہ من بی بادہ مستم
مثال شاعران افسانہ بستم
نبینی خیر از آن مرد فرو دست
کہ بر من تہمت شعر و سخن بست
بکوی دلبران کاری ندارم
دل زاری غم یاری ندارم
نہ خاک من غبار رہگذاری
نہ در خاکم دل بی اختیاری
بہ جبریل امین ھمداستانم
رقیب و قاصد و دربان ندانم
مرا با فقر سامان کلیم است
فر شاہنشہی زیر گلیم است
اگر خاکم بہ صحرائی نگنجم
اگر آبم بہ دریائے نگنجم
دل سنگ از زجاج من بلرزد
یم افکار من ساحل نورزد
نھان تقدیر ہا در پردۂ من
قیامت ہا بغل پروردۂ من
دمی در خویشتن خلوت گزیدم
جہانی لازوالی آفریدم
’’مرا زین شاعری خود عار ناید
کہ در صد قرن یک عطار ناید‘‘
بجانم رزم مرگ و زندگانی است
نگاہم بر حیات جاودانی است
ز جان خاک ترا بیگانہ دیدم
بہ اندام تو جان خود دمیدم
از آن ناری کہ دارم داغ داغم
شب خود را بیفروز از چراغم
بخاک من دلی چون دانہ کشتند
بہ لوح من خط دیگر نوشتند
مرا ذوق خودی چون انگبین است
چہ گویم واردات من ہمین است
نخستین کیف او را آزمودم
دگر بر خاوران قسمت نمودم
اگر این نامہ را جبریل خواند
چو گرد آن نور ناب از خود فشاند
بنالد از مقام و منزل خویش
بہ یزدان گوید از حال دل خویش
تجلی را چنان عریان نخواہم
نخواھم جز غم پنہان نخواہم
گذشم از وصال جاودانی
کہ بینم لذت آہ و فغانی
مرا ناز و نیاز آدمی دہ
بہ جان من گداز آدمی دہ
 سؤال اول
نخست از فکر خویشم در تحیر
چہ چیز است آنکہ گویندش تفکر
کدامین فکر ما را شرط راہ است
چرا گہ طاعت و گاہی گناہ است
 جواب
درون سینۂ آدم چہ نور است
چہ نور است این کہ غیب او حضور است
من او را ثابت سیار دیدم
من او را نور دیدم نار دیدم
گہی نازش ز برہان و دلیل است
گہی نورش ز جان جبرئیل است
چہ نوری جان فروزی سینہ تابی
نیرزد با شعاعش آفتابی
بخاک آلودہ و پاک از مکان است
بہ بند روز و شب پاک از زمان است
شمار روزگارش از نفس نیست
چنین جویندہ و یابندہ کس نیست
گہی واماندہ و ساحل مقامش
گہی دریای بی پایان بجامش
ہمین دریا ہمین چوب کلیم است
کہ از وی سینہ دریا دو نیم است
غزالی مرغزارش آسمانی
خورد آبی ز جوی کہکشانی
زمین و آسمان او را مقامی
میان کاروان تنھا خرامی
ز احوالش جہان ظلمت و نور
صدای صور و مرگ و جنت و حور
ازو ابلیس و آدم را نمودی
ازو ابلیس و آدم را گشودی
نگہ از جلوۂ او ناشکیب است
تجلی ہای او یزدان فریب است
بہ چشمی خلوت خود را ببیند
بہ چشمی جلوت خود را ببیند
اگر یک چشم بر بندد گناہی است
اگر با ہر دو بیند شرط راہی است
ز جوی خویش بحری آفریند
گہر گردد بہ قعر خود نشیند
ہمان دم صورت دیگر پذیرد
شود غواص و خود را باز گیرد
درو ہنگامہ ہای بی خروش است
درو رنگ و صدا بی چشم و گوش است
درون شیشۂ او روزگار است
ولی بر ما بتدریج آشکار است
حیات از وی بر اندازد کمندی
شود صیاد ہر پست و بلندی
ازو خود را بہ بند خود در آرد
گلوی ماسوا را ہم فشارد
دو عالم می شود روزی شکارش
فتد اندر کمند تابدارش
اگر این ھر دو عالم را بگیری
ہمہ آفاق میرد ، تو نمیری
منہ پا در بیابان طلب سست
نخستین گیر آن عالم کہ در تست
اگر زیری ز خود گیری زبر شو
خدا خواہی بخود نزدیک تر شو
بہ تسخیر خود افتادی اگر طاق
ترا آسان شود تسخیر آفاق
خنک روزی کہ گیری این جہان را
شکافی سینہ نہ آسمان را
گذارد ماہ پیش تو سجودی
برو پیچی کمند از موج دودی
درین دیر کہن آزاد باشے
بتان را بر مراد خود تراشی
بکف بردن جہان چار سو را
مقام نور و صوت و رنگ و بو را
فزونش کم کم او بیش کردن
دگرگون بر مراد خویش کردن
بہ رنج و راحت او دل نبستن
طلسم نہ سپہر او شکستن
فرورفتن چو پیکان در ضمیرش
ندادن گندم خود با شعیرش
شکوہ خسروی این است این است
ہمین ملک است کو توام بدین است
 سؤال دوم
چہ بحر است این کہ علمش ساحل آمد
ز قعر او چہ گوھر حاصل آمد
 جواب
حیات پر نفس بحر روانی
شعور آگہے او را کرانی
چہ دریائی کہ ژرف و موج داراست
ہزاران کوہ و صحرا بر کنار است
مپرس از موجہای بیقرارش
کہ ہر موجش برون جست از کنارش
گذشت از بحر و صحرا را نمی داد
نگہ را لذت کیف و کمی داد
ہر آن چیزی کہ آید در حضورش
منور گردد از فیض شعورش
بخلوت مست و صحبت ناپذیر است
ولی ہر شی ز نورش مستنیر است
نخستین می نماید مستنیرش
کند آخر بہ آئینی اسیرش
شعورش با جہان نزدیک تر کرد
جہان او را ز راز او خبر کرد
خرد بند نقاب از رخ گشودش
ولیکن نطق عریان تر نمودش
نگنجد اندرین دیر مکافات
جہان او را مقامی از مقامات
برون از خویش می بینی جہانرا
در و دشت و یم و صحرا و کان را
جہان رنگ و بو گلدستۂ ما
ز ما آزاد و ھم وابستۂ ما
خودی او را بیک تار نگہ بست
زمین و آسمان و مہر و مہ بست
دل ما را بہ او پوشیدہ راہی است
کہ ہر موجود ممنون نگاہی است
گر او را کس نبیند زار گردد
اگر بیند ، یم و کہسار گردد
جہان را فربہی از دیدن ما
نہالش رستہ از بالیدن ما
حدیث ناظر و منظور رازی است
دل ہر ذرہ در عرض نیازی است
ق
تو ای شاہد مرا مشہود گردان
ز فیض یک نظر موجود گردان
کمال ذات شی موجود بودن
برای شاہدی مشہود بودن
زوالش در حضور ما نبودن
منور از شعور ما نبودن
جہان غیر از تجلی ہای ما نیست
کہ بی ما جلوۂ نور و صدا نیست
تو ہم از صحبتش یاری طلب کن
نگہ را از خم و پیچش ادب کن
’’یقین میدان کہ شیران شکاری
درین رہ خواستند از مور یاری‘‘
بیاری ہای او از خود خبر گیر
تو جبریل امینی بال و پر گیر
بہ بسیاری گشا چشم خرد را
کہ دریابی تماشای احد را
نصیبب خود ز بوی پیرہن گیر
بہ کنعان نکہت از مصر و یمن گیر
خودی صیاد و نخچیرش مہ و مہر
اسیر بند تدبیرش مہ و مہر
چو آتش خویش را اندر جہان زن
شبیخون بر مکان و لامکان زن
 سؤال سوم
وصال ممکن و واجب بہم چیست؟
حدیث قرب و بعد و بیش و کم چیست؟
 جواب   
سہ پہلو این جہان چون و چند است
خرد کیف و کم او را کمند است
جہان طوسی و اقلیدس است این
پی عقل زمین فرسا بس است این
زمانش ہم مکانش اعتباری است
زمین و آسمانش اعتباری است
کمان را زہ کن و آماج دریاب
ز حرفم نکتۂ معراج دریاب
مجو مطلق درین دیر مکافات
کہ مطلق نیست جز نورالسموات
حقیقت لازوال و لامکان است
مگو دیگر کہ عالم بیکران است
کران او درون است و برون نیست
درونش پست ، بالا کم فزون نیست
درونش خالی از بالا و زیر است
ولی بیرون او وسعت پذیر است
ابد را عقل ما ناسازگار است
’’یکی‘‘ از گیر و دار او ہزار است
چو لنگ است او سکون را دوست دارد
نبیند مغز و دل بر پوست دارد
حقیقت را چو ما صد پارہ کردیم
تمیز ثابت و سیارہ کردیم
خرد در لامکان طرح مکان بست
چو زناری زمان را بر میان بست
زمان را در ضمیر خود ندیدم
مہ و سال و شب و روز آفریدم
مہ و سالت نمی ارزد بیک جو
بحرف ’’کم لبثتم‘‘ غوطہ زن شو
بخود رس از سر ہنگامہ بر خیز
تو خود را در ضمیر خود فرو ریز
تن و جان را دو تا گفتن کلام است
تن و جان را دو تا دیدن حرام است
بجان پوشیدہ رمز کائنات است
بدن خالی ز احوال حیات است
عروس معنی از صورت حنا بست
نمود خویش را پیرایہ ہا بست
حقیقت روی خود را پردہ باف است
کہ او را لذتی در انکشاف است
بدن را تا فرنگ از جان جدا دید
نگاہش ملک و دین را ہم دو تا دید
کلیسا سبحۂ پطرس شمارد
کہ او با حاکمی کارے ندارد
بکار حاکمے مکر و فنی بین
تن بیجان و جان بی تنی بین
خرد را با دل خود ہمسفر کن
یکی بر ملت ترکان نظر کن
بہ تقلید فرنگ از خود رمیدند
میان ملک و دین ربطی ندیدند
’’یکی‘‘ را آنچنان صد پارہ دیدیم
عدد بھر شمارش آفریدیم
کہن دیری کہ بینی مشت خاکست
دمی از سر گذشت ذات پاکست
حکیمان مردہ را صورت نگارند
ید موسے دم عیسی ندارند
درین حکمت دلم چیزی ندید است
برای حکمت دیگر تپید است
من این گویم جہان در انقلابست
درونش زندہ و در پیچ و تابست
ز اعداد و شمار خویش بگذر
یکی در خود نظر کن پیش بگذر
در آن عالم کہ جزو از کل فزون است
قیاس رازی و طوسی جنون است
زمانی با ارسطو آشنا باش
دمی با ساز بیکن ھم نوا باش
و لیکن از مقامشان گذر کن
مشو گم اندرین منزل سفر کن
بہ آن عقلی کہ داند بیش و کم را
شناسد اندرون کان و یم را
جہان چند و چون زیر نگین کن
بگردون ماہ و پروین را کمین کن
و لیکن حکمت دیگر بیاموز
رہان خود را از این مکر شب و روز
مقام تو برون از روزگار است
طلب کن آن یمین کو بی یسار است
 سؤال چہارم
قدیم و محدث از ہم چون جدا شد
کہ این عالم شد آن دیگر خدا شد
اگر معروف و عارف ذات پاکست
چہ سودا در سر این مشت خاکست
 جواب
خودی را زندگی ایجاد غیر است
فراق عارف و معروف خیر است
قدیم و محدث ما از شمار است
شمار ما طلسم روزگار است
دمادم دوش و فردا می شماریم
بہ ہست و بود و باشد کار داریم
ازو خود را بریدن فطرت ماست
تپیدن نارسیدن فطرت ماست
نہ ما را در فراق او عیاری
نہ او را بی وصال ما قراری
نہ او بی ما نہ ، بی او چہ حال است
فراق ما فراق اندر وصال است
جدائی خاک را بخشد نگاہی
دہد سرمایہ کوہی بکاہی
جدائی عشق را آئینہ دار است
جدائی عاشقان را سازگار است
اگر ما زندہ ایم از دردمندی است
وگر پایندہ ایم از دردمندی است
من و او چیست اسرار الہی است
من و او بر دوام ما گواہی است
بخلوت ہم بجلوت نور ذات است
میان انجمن بودن حیات است
محبت دیدہ ور بی انجمن نیست
محبت خود نگر بی انجمن نیست
بہ بزم ما تجلی ہاست بنگر
جہان ناپید و او پیداست بنگر
در و دیوار و شہر و کاخ و کو نیست
کہ اینجا ہیچکس جز ما و او نیست
گہی خود را ز ما بیگانہ سازد
گہی ما را چو سازی می نوازد
گہی از سنگ تصویرش تراشیم
گہی نادیدہ بر وی سجدہ پاشیم
گہی ہر پردۂ فطرت دریدیم
جمال یار بیباکانہ دیدیم
چہ سودا در سر این مشت خاکست
ازین سودا درونش تابناکست
چہ خوش سودا کہ نالد از فراقش
و لیکن ھم ببالد از فراقش
فراق او چنان صاحب نظر کرد
کہ شام خویش را بر خود سحر کرد
خودی را دردمند  امتحان ساخت
غم دیرینہ را عیش جوان ساخت
گہر ہا سلک سلک از چشم تر برد
ز نخل ماتمی شیرین ثمر برد
خودی را تنگ در آغوش کردن
فنا را با بقا ہم دوش کردن
محبت در گرہ بستن مقامات
محبت در گذشتن از نہایات
محبت ذوق انجامی ندارد
طلوع صبح او شامی ندارد
براہش چون خرد پیچ و خمی ہست
جہانی در فروغ یکدمی ہست
ہزاران عالم افتد در رہ ما
بپایان کی رسد جولانگہ ما
مسافر جاودان زی جاودان میر
جہانی را کہ پیش آید فراگیر
بہ بحرش گم شدن انجام ما نیست
اگر او را تو در گیری فنا نیست
خودی اندر خودی گنجد محال است
خودی را عین خود بودن کمال است
 سؤال پنجم
کہ من باشم مرا از من خبر کن
چہ معنی دارد ’’اندر خود سفر کن‘‘
 جواب
خودی تعویذ حفظ کائنات است
نخستین پرتو ذاتش حیات است
حیات از خواب خوش بیدار گردد
درونش چون یکی بسیار گردد
نہ او را بے نمود ما گشودی
نہ ما را بے گشود او نمودی
ضمیرش بحر ناپیدا کناری
دل ہر قطرہ موج بیقراری
سر و برگ شکیبائی ندارد
بجز افراد پیدائی ندارد
حیات آتش خودیہا چون شررہا
چو انجم ثابت و اندر سفر ہا
ز خود نا رفتہ بیرون غیر بین است
میان انجمن خلوت نشین است
یکی بنگر بخود پیچیدن او
ز خاک پی سپر بالیدن او
نہان از دیدہ ہا در ہای و ہوئی
دمادم جستجوی رنگ و بوئی
ز سوز اندرون در جست و خیز است
بہ آئینی کہ با خود در ستیز است
جہان را از ستیز او نظامی
کف خاک از ستیز آئینہ فامی
نریزد جز خودی از پرتو او
نخیزد جز گہر اندر زو او
خودی را پیکر خاکی حجاب است
طلوع او مثال آفتاب است
درون سینۂ ما خاور او
فروغ خاک ما از جوہر او
تو میگوئی مرا از ’’من‘‘ خبر کن
چہ معنی دارد ’’اندر خود سفرکن‘‘؟
ترا گفتم کہ ربط جان و تن چیست
سفر در خود کن و بنگر کہ ’’من ‘‘چیست
سفر در خویش زادن بی اب و مام
ثریا را گرفتن از لب بام
ابد بردن بیک دم اضطرابی
تماشا بی شعاع آفتابی
ستردن نقش ہر امید و بیمی
زدن چاکی بہ دریا چون کلیمی
شکستن این طلسم بحر و بر را
ز انگشتی شکافیدن قمر را
چنان باز آمدن از لامکانش
درون سینہ او در کف جہانش
ولی این راز را گفتن محال است
کہ دیدن شیشہ و گفتن سفال است
چہ گویم از ’’من‘‘ و از توش و تابش
کند’’ انا عرضنا‘‘ بی نقابش
فلک را لرزہ بر تن از فر او
زمان و ھم مکان اندر بر او
نشیمن را دل آدم نہاد است
نصیب مشت خاکی او فتاد است
جدا از غیر و ھم وابستۂ غیر
گم اندر خویش و ہم پیوستۂ غیر
خیال اندر کف خاکی چسان است
کہ سیرش بی مکان و بی زمان است
بزندان است و آزاد است این چیست
کمند و صید و صیاد است این چیست
چراغی در میان سینۂ تست
چہ نور است این کہ در آئینۂ تست
مشو غافل کہ تو او را امینی
چہ نادانی کہ سوی خود نبینی
 سؤال ششم 
چہ جزو است آنکہ او از کل فزون است
طریق جستن آن جزو چون است
 جواب 
خودی ز اندازہ ہای ما فزون است
خودی زان کل کہ تو بینی فزون است
ز گردون بار بار افتد کہ خیزد
بہ بحر روزگار افتد کہ خیزد
جز او در زیر گردون خود نگر کیست؟
بہ بی بالی چنان پرواز گر کیست؟
بہ ظلمت ماندہ و نوری در آغوش
برون از جنت و حوری در آغوش
بہ آن نطقی دل آویزی کہ دارد
ز قعر زندگی گوہر بر آرد
ضمیر زندگانی جاودانی است
بچشم ظاہرش بینی زمانی است
بہ تقدیرش مقام ہست و بود است
نمود خویش و حفظ این نمود است
چہ میپرسی چہ گون است و چہ گون نیست
کہ تقدیر از نھاد او برون نیست
چہ گویم از چگون و بی چگونش
برون مجبور و مختار اندرونش
چنین فرمودۂ سلطان بدر است
کہ ایمان در میان جبر و قدر است
تو ہر مخلوق را مجبور گوئی
اسیر بند نزد و دور گوئی
ولی جان از دم جان آفرین است
بہ چندین جلوہ ہا خلوت نشین است
ز جبر او حدیثی در میان نیست
کہ جان بی فطرت آزاد جان نیست
شبیخون بر جہان کیف و کم زد
ز مجبوری بہ مختاری قدم زد
چو از خود گرد مجبوری فشاند
جہان خویش را چون ناقہ راند
نگردد آسمان بی رخصت او
نتابد اختری بی شفقت او
کند بی پردہ روزی مضمرش را
بچشم خویش بیند جوہرش را
قطار نوریان در رھگذار است
پی دیدار او در انتظار است
شراب افرشتہ از تاکش بگیرد
عیار خویش از خاکش بگیرد
چہ پرسی از طریق جستجویش
فرو آرد مقام ہای و ہویش
شب و روزی کہ داری بر ابد زن
فغان صبحگاہی بر خرد زن
خرد را از حواس آید متاعی
فغان از عشق می گیرد شعاعی
خرد جز را فغان کل را بگیرد
خرد میرد فغان ہرگز نمیرد
خرد بہر ابد ظرفے ندارد
نفس چون سوزن ساعت شمارد
تراشد روز ہا شب ہا سحر ہا
نگیرد شعلہ و چیند شرر ہا
فغان عاشقان انجام کاریست
نہان در یکدم او روزگاریست
خودی تا ممکناتش وا نماید
گرہ از اندرون خود گشاید
از آن نوری کہ وا بیند نداری
تو او را فانی و آنے شماری
از آن مرگی کہ میآید چہ باک است
خودی چون پختہ شد از مرگ پاک است
ز مرگ دیگری لرزد دل من
دل من جان من آب و گل من
ز کار عشق و مستی برفتادن
شرار خود بہ خاشاکی ندادن
بدست خود کفن بر خود بریدن
بچشم خویش مرگ خویش دیدن
ترا این مرگ ہر دم در کمین است
بترس از وی کہ مرگ ما ہمین است
کند گور تو اندر پیکر تو
نکیر و منکر او در بر تو
 سؤال ہفتم 
مسافر چون بود رہرو کدام است
کرا گویم کہ او مرد تمام است
 جواب
اگرچہ چشمی گشائی بر دل خویش
درون سینہ بینی منزل خویش
سفر اندر حضر کردن چنین است
سفر از خود بخود کردن ہمین است
کسی اینجا نداند ما کجائیم
کہ در چشم مہ و اختر نیائیم
مجو پایان کہ پایانے نداری
بپایان تا رسی جانے نداری
نہ ما را پختہ پنداری کہ خامیم
بہر منزل تمام و ناتمامیم
بپایان نارسیدن زندگانی است
سفر ما را حیات جاودانی است
ز ماہی تا بہ مہ جولانگہ ما
مکان و ھم زمان گرد رہ ما
بخود پیچیم و بیتاب نمودیم
کہ ما موجیم و از قعر وجودیم
دمادم خویش را اندر کمین باش
گریزان از گمان سوی یقین باش
تب و تاب محبت را فنا نیست
یقین و دید را نیز انتہا نیست
کمال زندگی دیدار ذات است
طریقش رستن از بند جہات است
چنان با ذات حق خلوت گزینی
ترا او بیند و او را تو بینی
منور شو ز نور ’’من یرانی‘‘
مژہ برھم مزن تو خود نمانی
بخود محکم گذر اندر حضورش
مشو ناپید اندر بحر نورش
نصیب ذرہ کن آن اضطرابی
کہ تابد در حریم آفتابی
چنان در جلوہ گاہ یار میسوز
عیان خود را نہان او را برافروز
کسی کو دید عالم را امام است
من تو ناتمامیم او تمام است
اگر او را نیابی در طلب خیز
اگر یابی بہ دامانش در آویز
فقیہ و شیخ و ملا را مدہ دست
مرو مانند ماہی غافل از شست
بکار ملک و دین او مرد راہی است
کہ ما کوریم و او صاحب نگاہی است
مثال آفتاب صبحگاہی
دمد از ھر بن مویش نگاہی
فرنگ آئین جمہوری نہاد ست
رسن از گردن دیوی گشادست
نوا بی زخمہ و سازی ندارد
ابی طیارہ پروازی ندارد
ز باغش کشت ویرانی نکوتر
ز شہر او بیابانے نکوتر
چو رہزن کاروانی در تک و تاز
شکمہا بہر نانی در تک و تاز
روان خوابید و تن بیدار گردید
ہنر با دین و دانش خوار گردید
خرد جز کافری کافر گری نیست
فن افرنگ جز مردم دری نیست
گروہی را گروہی  در کمین است
خدایش یار اگر کارش چنین است
ز من دہ اہل مغرب را پیامی
کہ جمہور است تیغ بی نیامی
چہ شمشیری کہ جانہا می ستاند
تمیز مسلم و کافر نداند
نماند در غلاف خود زمانی
برد جان خود و جان جہانی
 سؤال ہشتم 
کدامی نکتہ را نطق است اناالحق
چہ گوئی ھرزہ بود آن ٓرمز مطلق
 جواب
من از رمز اناالحق باز گویم
و گر با ہند و ایران راز گویم
مغی در حلقۂ دیر این سخن گفت
’’حیات از خود فریبی خورد و من ‘‘گفت
خدا خفت و وجود ما ز خوابش
وجود ما نمود ما ز خوابش
مقام تحت وفوق و چار سو خواب
سکون و سیر و شوق و جستجو خواب
دل بیدار و عقل نکتہ بین خواب
گمان و فکر و تصدیق و یقین خواب
ترا این چشم بیداری بخواب است
ترا گفتار و کرداری بخواب است
چو او بیدار گردد دیگری نیست
متاع شوق را سوداگری نیست
فروغ دانش ما از قیاس است
قیاس ما ز تقدیر حواس است
قیاس ما ز تقدیر حواس است
چو حس دیگر شد این عالم دگر شد
سکون و سیر و کیف و کم دگر شد
توان گفتن جہان رنگ و بو نیست
زمین و آسمان و کاخ و کو نیست
توان گفتن کہ خوابی یا فسونی است
حجاب چہرہ آن بی چگونی است
توان گفتن ہمہ نیرنگ ہوش است
فریب پردہ ہای چشم و گوش است
خودی از کائنات رنگ و بو نیست
حواس ما میان ما و او نیست
نگہ را در حریمش نیست راہی
کنی خود را تماشا بی نگاہی
حساب روزش از دور فلک نیست
بخود بینی ظن و تخمین و شک نیست
اگر کوئی کہ ’’من‘‘ وہم و گمان است
نمودش چون نمود این و آن است
بگو با من کہ دارای گمان کیست
یکی در خود نگر آن بی نشان کیست
جہان پیدا و محتاج دلیلی
نمیآید بہ فکر جبرئیلی
خودی پنہان ز حجت بی نیاز است
یکی اندیش و دریاب این چہ رازست
خودی را حق بدان باطل مپندار
خودی را کشت بی حاصل مپندار
خودی چون پختہ گردد لازوالست
فراق عاشقان عین وصالست
شرر را تیز بالی میتوان داد
تپید لایزالی میتوان داد
دوام حق جزای کار او نیست
کہ او را این دوام از جستجو نیست
دوام آن بہ کہ جان مستعاری
شود از عشق و مستی پایداری
وجود کوہسار و دشت و در ہیچ
جہان فانی خودی باقی دگر ہیچ
دگر از شنکر و منصور کم گوی
خدا را ھم براہ خویشتن جوی
بخود گم بہر تحقیق خودی شو
انا الحق گوی و صدیق خودی شو
 سؤال نہم
کہ شد بر سر وحدت واقف آخر؟
شناسای چہ آمد عارف آخر؟
 جواب
تہ گردون مقام دلپذیر است
و لیکن مہر و ماہش زود میر است
بدوش شام نعش آفتابی
کواکب را کفن از ماہتابی
پرد کہسار چون ریگ روانی
دگرگون مے شود دریا بآنی
گلان را در کمین باد خزان است
متاع کاروان از بیم جان است
ز شبنم لالہ را گوھر نماند
دمی ماند دمے دیگر نماند
نوا نشنیدہ در چنگی بمیرد
شرر ناجستہ در سنگی بمیرد
مپرس از من ز عالمگیری مرگ
من و تو از نفس زنجیری مرگ
 غزل
فنا را بادۂ ھر جام کردند
چہ بیدردانہ او را عام کردند
تماشا گاہ مرگ ناگہان را
جہان ماہ و انجم نام کردند
اگر یک زرہ اش خوی رم آموخت
بہ افسون نگاہے رام کردند
قرار از ما چہ میجوئی کہ ما را
اسیر گردش ایام کردند
خودی در سینۂ چاکی نگہدار
ازین کوکب چراغ شام کردند
جہان یکسر مقام آفلین است
درین غربت سرا عرفان ہمین است
دل ما در تلاش باطلی نیست
نصیب ما غم بی حاصلی نیست
نگہ دارند اینجا آرزو را
سرور ذوق و شوق جستجو را
خودی را لازوالی میتوان کرد
فراقی را وصالی میتوان کرد
چراغی از دم گرمی توان سوخت
بہ سوزن چاک گردون میتوان دوخت
خدای زندہ بی ذوق سخن نیست
تجلی ہای او بی انجمن نیست
کہ برق جلوۂ او بر جگر زد؟
کہ خورد آن بادہ و ساغر بسر زد
عیار حسن و خوبی از دل کیست؟
مہ او در طواف منزل کیست؟
’’الست‘‘ از خلوت نازی کہ برخاست
’’بلی‘‘ از پردۂ سازی کہ برخاست
چہ آتش عشق در خاکی بر افروخت
ہزاران پردہ یک آواز ما سوخت
اگر مائیم گردان جام ساقی است
بہ بزمش گرمی ہنگامہ باقی است
مرا دل سوخت بر تنہائی او
کنم سامان بزم آرائی او
مثال دانہ می کارم خودی را
برای او نگھدارم خودی را
 خاتمہ 
تو شمشیری ز کام خود برون آ
برون آ ، از نیام خود برون آ
نقاب از ممکنات خویش برگیر
مہ و خورشید و انجم را بہ برگیر
شب خود روشن از نور یقین کن
ید بیضا برون از آستین کن
کسی کو دیدہ را بر دل گشود است
شراری کشت و پروینی درود است
شراری جستہ ئی گیر از درونم
کہ من مانند رومی گرم خونم
وگرنہ آتش از تہذیب نوگیر
برون خود بیفروز ، اندرون میر