IQBAL DAY IN IRAN

On 12^th June, 1968, Iqbal Day was celebrated in Tehran[1] under the auspices of Iran-Pakistan Cultural Association. Mr. Mehrdad Pahlbud, Minister for Arts and Culture, was the chief guest.

Special messages for the occasion were received from His Majesty the Shahanshah Arya Mehr of Iran and Field Marshal Muhammad Ayub Khan of Pakistan, Senator Muhammad Hejazi, President of the Iran-Pakistan Cultural Association and a renowned writer of Iran, read out these messages.

His Imperial Majesty the Shahanshah said in his message that few non-Iranians had succeeded in writing such charming poetry in the Persian language as Iqbal, whom he described as "a scholar of Persian literature, a philosopher and a humanitarian." The message continued by saying that the Pakistani poet had dedicated his entire life to the propagation of the highest ideals of character, intellect, and the philosophy of humanitarianism, good-will and understanding. It added that his books are valuable contribution to the Persian poetry and literature.

The Shahanshah in this message laid stress on ties of friendship between Pakistan and Iran and said that the foundation of unity and friendship between Iran and Pakistan, which was laid throughout the ages, was being strengthened every day by new bonds. The great Pakistani poet Iqbal, said the Shahanshah, has had a major share in making this friendship immortal. Iqbal, through his poetic expressions and logic, helped in inculcating the friendship and unity between the two countries —things which are very dear to our hearts and appeal to our reason. Paying tributes to the memory of the poet the message said: "I congratulate the Pakistani nation for having such an eminent person as their national poet." At the end, the Shahanshah asked the Iran-Pakistan Cultural Association to strive hard in order to perpetuate the memory of this great person.

On this occasion, Professor Foruzanfar, a distinguished scholar of Iran, delivered a lecture on the intellectual accomplishments of Iqbal. The message of the Shahanshah and the summary of the speech of Professor Foruzanfar in Persian are reproduced here through the courtesy of Dr. Muhammad Riaz, Karachi.

پیغام شاہنشاہ آریا مہر

بمناسبت روز اقبال بار دیگر بخاطرہ این مرد نامی ادب و عرفان شرق درود میفر ستیم و مراتب خو شوقتی خویش را از اینکہ در این روز مانند سالیان گزشتہ افکار و آثار او مورد تجلیل قرار میگیرد ابراز میداریم.

اقبال لاہوری برای مردم ایران از دو جہت مورد احترام و علاقہ است یکی این کہ وی در ہمہ عمر خویش مبشر عالی ترین اصول اخلاق و معنویت و پیام او فلسفہ بشر دوستی و حسن تفاہم بود. دیگر این کہ او نہ تنہا دوستدار صمیم ی ادب پارسی بلکہ خود یکی از بزرگترین مظاہر این ادب در قرن حاضر بود و کمتر اتفاق افتادہ است کہ یک سخنور غیر ایرانی، بزبان پارسی اشعاری بدین شیوائی و دل نشینی سرودہ باشد. آثاری از قبیل پیام مشرق و زبور عجم و ارمغان حجاز را بحق میتوان از نفائس گنجینہ ادب پارسی شمرد

ولی این اشعار بہان اندازہ کہ از نظر فصاحت دلپذیر است. از نظر روح و فکری کہ در آنہا متجلی است عمیق و عالی است. ما اقبال لاہوری را از لحاظ این روح و اندیظشہ یک انسان واقعی میشاریم و برای او مقامی را قائلیم کہ میباید برای خادمان حقیقی بشریت قائل بود.

از خداوند متعال مسئلت داریم کہ روح وی را ہموارہ قرین رحمتفرماید و ہمہ مردم جہان را از آن معنویت و مجتبیٰ کہ وی مبشر خستگی ناپذیر آن بود برخوردار سازد.

سخنرانی پروفسور فروز انفر

گفتار خود را در پیرامون پیام اعلیٰ حضرت ہمایونی شاہنشاہ آریا مہر کہ بمناسبت روز اقبال شرف صدور یافتہ و اکنون قرات گردید، قرار میدہم و ازان سخن عالی الہام می گیرم و طرح ریزی سخن قبلی خود راعوض می کنم زیرا: کلام الملوک ملوک الکلام. در پیام ہمایونی بدو چیز شاعر اشارت شدہ: یکی قوہ تفکر و دوم قدرت او کہ در شعر فارسی او نمایان است و ہمی ن دو چیز موضوع سخنرانی من می باشد.

اقبال از متفکرین بزرگ مشرق زمین است کہ در قرن اخیر ندصیب ما مسلمانان گردیدہ. او مشکلات روحی و گرفتاری ہای روانی عالم انسانیت را درک کردہ و برای اینکار راہ چارہ اندیشیدہ و پیام شافی دادہ است. بیشتر توجہ او بہ بحران روحانی عالم اسلام (وبا در نظر گرفتن اوضاع مسلمانان شبہ قارہ) منعطف و مبذول بودہ و درین راہ کم کسی مانند او کوشیدہ است کہ اضطراب روحی مسلمانان را بصورت اعتدال و تعادل و توازن در آرد.

مخالفین سر سخت اسلام اگرچہ در دورۂ حیات طیب حضرت رسول صلی اللہ علیہ وسلم ہم بودہ اند مانند ولید بن مغیرہ وغیرہ ولی یچکدام از آنان فکر فلسفی نداشتند و مخالفت ایشان جنبۂ باطنی نداشت. ولی با پیش رفت و گسترس اسلام، این دین کم کم مواجہ بہ افکار و فلسفۂ یونانی ہا گردید و مسائل دقیق ذات و صفات خداوند متعال و حدیوث و قدم وغیرہ توجہ مسلمانان را جلب کرد. مسلمانان بزرگ آندورہ سعئ مجہود فرمودند کہ این مسائل قشری را اعتنائی نکردہ باشند و این مطلب را بطورم ثال در ’’اصول کافی‘‘ مؤلفہ ابو عیقوب و کلینی و ’’تہذیب‘‘ مؤلفہ شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی م یتوان مشاہدہ کرد. ولی احتیاج بہ دفاع اسلام ناگزیر بود. متکلمی ناولیہ اسلام کہ بیشتر در بصرہ و بغداد بودند مثلاً واصل بن عطا (م ۱۳۱ھ) و ابراہیم بن سیار نظام (م ۲۳۱ھ) ہم سعی کردند کہ اسل ام را بسلاح فکر و دلیل و منطق مسلح کنند و بدین ترتیب جلوی فلسفۂ یونانی را بگیرند و این گونہ مغالیتہا تا اواخر قرن چہارم ہجری بیشتر ادامہ داشتہ است و عصر اقبال ہم ہمیں طور مورد تھا جم فلاسفہ برد.

اما عصر اقبال مواجہ بہ مشکلات تازہ و سنگین بود. درین قرن فلسفۂ مغرب زم ین با قوت ہرچہ تمام تر توجہ مسلمانان را بخودجلب نمودہ و باعث مشکلات تازہ روحی و فکری گردیدہ است. اقبال کہ در فلسفہ از مغرب زمین، دکتری گرفتہ و فلسفۂ آنان را بھتر می فہمید، می توانست کہ بجواب آنان بپرداز و ہمین کار را انجام داد. او سعی کرد کہ اصباء فکر اسلامی کند بدفاع عقاید و مبادی و حیاتروحی اسلام بپررازد و انصاف این است کہ اقبال این کار را بہ سہیم خودش و بوسائل کہ دردست داشت، ہرچہ نیکو تر انجام دادہ است. مجموعہ سخنرانی ہائیفلسفی او بزبان انگلیسی بنام ’احجاء فکر دینی در اسلام‘‘ (کہ اخیراً بفارسی ترجمہ شدہ و بتوسط سازمان عمران منطقہ ای در تہران بچاپ رسیدہ است) این امر را روشن ولائح می سازد. اقبال الحق اسلام را درین عصر بہ سلاح تازۂ منطق و فکر قوی مسلح کردہ و اگر برین کتاب نازشی میکردہ حق داشت است (جاوید نامہ صفحہ ۲۴۱)

و درین ضمن توجہ اقبال بہ فلسفہ ایران ہم قابل ذکر و توجہ است. رسالہ دکتریاو ’’سیر فلسفہ در ایران‘‘ (کہ بفارسی ترجمہ و چاپ شدہ است) ہم حاکی ابن حقیقت است کہ نظر گیرای آن فیلسوف ازفلسفۂ زرتشت و مانی گزشتہ تا اواخر قرن سیزدہم ہجری مرتکز می بودہ و آثار حاج ملا ہادی سبزواری (م ۱۲۹۰ھ) را ہم طلاعہ کردہ است. ولی آنچہ کہ اقبال بان توجہ خاصی داشتہ فکرعارفانہ و مشرق عرفانی ایرانی است و آن بزرگ بیشتر غوطہ در این بحر عرفان بودہ است (زبور عجم ۱۷۷):

فکر رنگینم کند نذر تہی دستان شرق

پارہ ی لعلی کہ دارم از بدخشان شما

این امر باعث صد افتخار و مباحت شاعر است کہ او قوہ فکر خود را در صورت بسیار زیبای شعر فارسی گنجاندہ و از وظائف لوازم شعری ہم کما حقہ بیرون آمدہ است. شعراو نمایندہ زندگی و حاکی از احتیاجات کنونی نیست. او درزبان فارسی بعمق و دقت تمام بہ مطلابی گنجاندہ کہ او را بصورت شاعر آئینہ جاودان معرفی میکند:

نغمہ ام از زخمہ بی پرواستم

من نوای شاعر فرداستم

گرچہ ہندی در عذوبت شکراست

طرز گفتار دری شیرین تر است

پارسی ازرفعت اندیشہ ام

در خورد با فطرت اندیشہ ام

(اسرار و رموز ۱۱)

شعر فارسی متبنی بر تمدن گذشتہ است بسیاری از کلمات معروف مثلاً مشک و عنبر و انواع پارچہ ہا را حالا باید کہ بکمک لغت بفہیم. اقبال در موردزبان بسیار محتاط بودہ است. او بکلمات مطنطن بازی نکردہ و اساس شعرش رادر تقلید محض دیگران قرار ندادہ است، او شاعری پیغامبر است کہ پیام خود را در صورتہای گونا گون قالب فارسی در آوردہ است. بالفاظ دیگر شاعری را وسیلہ قرار دادہ است نہ ہدف:

نغمہ کجا و من کجا ساز سخن بہانہ ایست

سوی قطار می کشم ناقۂ بی زمام را

(زبور عجم ۷۹)

البتہ او بہ آثار فصحائی زبان فارسی توجہ خاصی داشتہ و در آثار و اسامی بسیاری از شعرا مذکوراست ولی مہم ترین آنان سنائی (وفات ۶۷۲ھ) و سعدی (وفات ۶۹۵ھ) و حافظ (وفات ۷۹۲ھ) می باشند و کاصہ او مولانا جلال الدین محمد رومی را راہنما و مرشد خود نلقی می نماید و ہیچ یک از آثار آن مرحوم (در شعر اردو یا فارسی یا آثار نثری) از ذکر مولانا خالی نیست والحق اقبال ظہوری است از مولانا رومی در عصر حاضر (ارمغان حجاز، ۷۷)

چون رومی  در حرم دادم اذان من

ازو آموختم اسرار جان من

بدور فتنۂ عصر کہن او

بدور فتنۂ عصر روان من

اقبال در عصر حاضر وظیفۂ خطیر شاعر را از نو متعین و بیان نمودہ و ازین حیثیت براہبری ارزندہ شاعران این دور پرداختہ است. منظر او شاعر واقعی (و مخصوصاً شاعر مسلمان) آنست کہ وظائف او راہبری خلق باشد مانندا نبیاء و پیغامبران (جاوید نامہ ، ۴۶):

شعر را مقصود اگر آدم گری است

شاعری ہم وارث پیغمبر است

طبق احتیاجات عصر حاضر، شاعر تنہاآن نیست کہ عواطف و مشاہدات درونی خود را ابراز می دارد بلکہ باید کہ فاتر رودو وظائف ملی و انسانی خود راہم انجام ہدہ ہد یعنی آن وظائف کہ شعر و زندگی اقبال حاکی ازان است و وظائفی کہ بہ بیدار کردن مسلمانان شبہ قارہ اقبال بدست آوردہ باعث ایجاد و کشور مستقل و جداگانۂ پاکستان گردیدہ است.

شاعر عصر حاضر باید کہ اقبال را سر مشق خود قرار بد ہند:

ای میان کیسہ ات نقد سخن

بر عیار زندگی او را بزن

مثل بلبل ذوق شیون تا کجا؟

در چمن زاران نشیمن تا کجا؟

ای ہما از یمن دامت ارجمند

آشیانی ساز بر کوہ بلند

اسرار و رموز ۴۲۔۴۳

زان  نوی خوش کہ نشناسد مقام

خوشتر آن حرفی کہ گوئی در منام

شاعر اندر سینہ ی ملت چو دل

ملتی بی شاعری انبار گل

سوز و مستی نقشبند عالمی  است

شاعری بی سوز مستی ماتمی است

جاوید نامہ، ۴۵

امسال آرزوی اقبال بیشتر تحقیق پذیرفتہ زیرا بہ بر گزاری اجلاسیہ حقوق بشر از طرف ساز مان ملل در تہران این شہر[2] نہ فقط برای ملل شوق بلکہ برای ملل جہان بصورتم رکز در آمدہ است. فکر و شعر اقبال را زمانہ ہیچ موقع نمی تواند فراموش کند. فکرش کلی بین المللی دارد پس او و تالیفتش جاودانی است.

In Meshed, Iqbal Day was held on 21 April where. Dr. Ahmad Ali Rajai , Chanceller, Mashed University, delivered a lecture on Iqbal which is reproduced below through the courtesy of Mr. Muhammad Ayub, Consul of Pakistan in Meshed.

نظری اجمالی بہ مثنوی اقبال ’’پس چہ باید کرد ای اقوام شرق‘‘

پس چہ باید کرد ای اقوام شرق

باز روشن میشودا یام شرق

در ضمیرش انقلاب آمد پدید

شب گذشت و آفتاب آمد پدید[3]

مجموعہ ’’پس چہ باید کرد ای اقوام شرق‘‘ در عین اختصار از آثار زیبا و جذاب اقبال است کہ در سراسر آن درون متلاطن شاعر از سوئی و فکر بلند سازندہ اش از سوی دیگر جلوہ گراستا ما اگر منصفانہ داوری کنیم بہرۂ شور و حال در آن افزون تر از دیگرعوامل است و باید ہمچنین باشد زیر این منظومہ را  نہ تنہا اقبال چون غالب مثنویات خود بر وزن مثنوی مولوی در بحر رمل مسدس ساختہ بلکہ در یک حالت جذبہ و اخلاص خاص بہ او سخن آغاز کردہ است و از این رو تا پایان کار نشاء شور و شوق از اشعارش می تراود و صفا و لطافت مثنوی معنوی جای بجای حسن بلکہ لمس میشود واین است آغاز زیبای مثنوی اقبال:

پیر رومی مرشد روشن ضمیر

کاروان عشق و مستی را امیر

منزلش برتر ز ماہ و آفتاب

خیمہ را از کہکشاں سازد طناب

نور قرآن در می ان سینہ اش

جام جم شرمندہ از آئینہ اش

از نی آن نی نواز پا کزاد

باز شوری درن ہاد من فتاد

گفت جانہا محرم اسرار شد

خاور از خواب گران بیدار شد

جذبہ ہای تازہ او را دادہ اند

بند ہای کہنہ را بگشادہ اند

باش مانند خلیل اللہ مست

ہر کہن بتخانہ را باید شکست[4]

میدانم اقبال مسلمان مولوی شناسی است کہ در فلسفۂ غرب درجۂ دکتری گرفتہ است و بدیہ جہت اثری از اقبال نیست کہ در آن نقش این سیہ عامل یعنی اسلام و تصوف و فلسفہ پدیدار نباشد، نقش اسلام و فلسفہ بیشتر و تصوف کمتراما ہر یک از ایں سہ در نظر او طیف و معنی خاصی دارد کہ با دریافت غالب مردمان متفاوت است.

در مثنوی ’’پس چہ باید کرد‘‘ اقبال را نہ ت نہا بہ صورت یک مسلمان پر حرارت کہ از نادانی ہا و خرافات و بندگی و زبونی مسلمین میبرد بلکہ بہ صورت یک مسلمان سراپا آتش می بینیم کہ مجال اندک و سخن بسیار برای گفتن دارد از این دو الفاظ نافذ آتشین را بر می گزیند و با تمام نیرویش می خواہد درون منقلب و بلکہ آتشفشانی کود را بہ خوانندہ عرضہ کند و او را منقلب و بیدار و مصمم بہ سوی ہدف مطلوب بکشاند

ہدف اقبال در دو چیز خلاصہ میشود: اول۔ توجہ دادن بہ ارزش انسانی و نقش شخصیت آزاد و مستقل ہر کس کہ از آن غالبا بہ ’’خودی‘‘ تعبیر میکند.

البت اہمیت ایں مسالہ بر کسی پوشیدہ نیست زیرا بی استقلال فردی استقلال ملی نیز غیر ممکن است و کشوری در حقیقت مستقل است کہ از افراد مستقل تشکیل شدہ باشد افرادی کہ از سفلگی و چاپلوسی و بندگی پیرییزند و بہ تعبیر اقبال کر گسی نباشند کہ از مردار و باز ماندۂ دیگران تغذیہ میکنند، شاہین باشند و بدانند کہ شاہین زادہ اند و شاہین نباید از افلاک بگریزد و زار زبون در کنجی بماند او باید در فضای نیلگوں شہپر بکشاید.

این چنیں فرد مستقلی خانہ اش را ہر طور کہ صلاح است میسازد و وطنش را آن گونہ کہ صلاح وطن است آباد میکند ہمان گونہ کہ ہر مرغی در بوستان بر مراد خویش آشیان می بندد:

از مقام خویش دور افتادہ ای

کر گسی کم کن کہ شاہین زادہ ای

مرغک اندر شاخسار بوستان

بر مراد خویش بندد آشیان

تو کہ داری فکرت گردون میسر

خویش را از مرغکی کمتر میگر[5]

اقبال میگوید لا الہ الا اللہ راہنمائی بزرگی است کہ ہر مسلمانی در پیش دارد ’’الہ‘‘ چیست؟ ہر چہ را کہ بپر ستیم و بندۂ او باشیم فرقی نمیند بندۂ مال۔ بندۂ مقام۔ بندۂ خرافات۔ پس در ’’لا الہ‘‘ لا بمعنی نہ و حرف نفی اول لازم است برای نفی کردن و درہم ریختن نظامات تحمیلی خرافات میثرانی و قواعد بی منطق و ہر چہ راکہ بیجا می پرستیم و بعدہم ’’الا اللہ‘‘ لازم است برای آنکہ بجای آنچہ نفی کردہ ایم چیزی برتر و زیبا تر بلکہ بر ترین و زیبا ترین را بنشانیم و آن خدا است و تکیہ بہ حمایت وعنایت بیکراں او۔ پس لا الہ الا اللہ یعنی ہیچ چیز اصالت و وجود و دوام و ارزش و احترام مطلق ندارد مگر خدا.

انصاف بائد داد کسی کہ چنیں توانائی روحی داشتہ باشد یعنی مسلمان حقیقی مسلمانی کہ اقبال مسلمانش میداند از ہیچ قدرتی نمی ہراسد در برابر ہیچ رنجی یا وعدہ و پاداشتی دست از حق و حقیقت بر نمیدارد زبون و سفلہ نمی  سود وآن گاہ است کہ معنی استقلال فردی تحقق می یابد و این چنین ملتی است کہ م یتواند فلک را سقف بشگافد و طرحی نو درا ندازد.

مقصود دیگراقبال توجہ دادن مسلمانان است بہ رہائی ازقید حکومت غیر و بندگی دیگران است. او با خلوص التہاب م ی گوید کہ از مسلمانیش باوجودغلام دیگران بودن شرمندہ است. مگر محمدﷺ نبود کہ تقوی را میزان عزت دیگران قرارداد و مگر او نبود کہ برای آبرومندی مسلمانان جانفشانی کرد؟ پس کو آن رنگ و بوی محمد؟ کو آں عزت نفس؟

گرچہ دانا حال دل با کس نگفت

از تو درد خویش نتوانم نہفت

تا غلامم در غلامی زادہ ام

زاستان کعبہ دور افتادہ ام

چون بنام مصطفی خوانم درود

از خجالت آب میگردد وجود

عشق میگوید کہ ای محکوم غیر

سینۂ تو از بتان مانند دیر

تا نداری از محمد رنگ و بو

از درود کود میالا نام او

جلوۂ حق گر چہ باشد یک نفس

قسمت آزاد مردان است و بس[6]

ایں آزاد مردی کہ اقبال لایق جلوۂ حق می داند کسی است کہ دوست خداست و بنا بر این نمی ترسد و اندوہگین نمیشود ولا تخدف ولا تہزن[7] الا ان اولیاء اللہ لا خوف علیہم ولا ہم یحزنون[8] دوبارہ اش می آید و در دلش کانہ کردہ است، او از ہیچ چیز باک ندارد و ہیچ سیلی نمیتواند بنیاد ہستیش را بر کند، استوار و شاد و امیداوار است اما برای او مرگ در راہ حق خود یکی از مقامات ارتقائی حیات است سراپا کردار است و نہ گفتار و این است وصف آن آزاد مرد و بقبول اقبال مرد حر:

مرد حر محکم ز ورد لا تخف

ما بہ می دان سر بہ حبیب او سر بکف

داردا ندر سینہ تکبیر امم

در جبین اوست تقدیر امم

صبح و شام ما بہ فکر ساز و برگ

آخر ما چیست تلخی ہای مرگ

در جہان بی ثبات او را ثبات

مرگ او را از مقامات حیات[9]

حاصل نظر اقبال دوبارۂ یک انسان مسلمان آن چنان کسی است کہ بداند اسلام با تسلیم بنا حق فرق بسیار داد اگر آرزو مند دیدار حق است و از جمال الٰہی میخواہد نصیب داشتہ باشد باید از جلال او نیز پرتوی در سیمایش و اعمالس دیدہ شود زیرا ہر بی سروپای بی ارزش را در درگاہ سلطاں راہ نیست چہ رسد بہ پیشگاہ یزداں.

ہیچ مسلمان خرد مندی در چنگ اہریمن و یزدان نیمتواند بی طرف باشد. اہریمن حقیقی فریب گیری ہای جہان است. نگار خانۂ رنگین شہوات درجہ و مقام و پول و ثروتی کہ اقویا برای رسیدن بہ مطامع خود در برابر تسلیم مطلق و از دست دادن شرف بشری عرضہ میکنند.

ایں افسون جہان را می توان بہ نیروی ایمان در ہم شکست زیرا آنکہ بہ پروردگار بزرگ می اندیشد و بدو متکی است بہ رزق و برقہای ناپائیدار ظاہری و قدرتہای زود گذر مستعار توجہی ندارد.

مرد حق! افسون این دیر کہ

از دو حرف ’’ربی الاعلی‘‘ شکن

فقر خواہی از تہی دستی منال

عافیت در حال و نی درجاہ و مال

صدق و اخلاص و نیاز و سوز و درد

نی زر و سیم و قماش سرخ و زرد

تا نگیری از جلال حق نیصب

ہم نیابی از جمال حق نصیب[10]

ایں مطالب کہ بہ اختصار توضیح گردید تحت تاثیر عامل اسلامی شخصیت اقبال است البتہ مسائل متعدد دیگری ن یز درہم ین ز مینہ مطرح است کہ مجال ذکر آنہا نیست و بہ اشارہ بر گزاری میشود و از جملہ اہم آنہا نقش مال و ثروت است کہ اقبال سخن مرشد خود مولوی را اساسقرار مدیدہ و میگوید:

مال را کز بہر دین باشی حمول

نعم مال ’’صالح‘‘ گوید رسول[11]

گر نداری اندرین حکمت نظر

تو غلام و خواجۂ تو سیم و زر[12]

یعنی مال باید در راہ سازندگی و خدمت بہ نوع بشر و نشر حقایق صرف شود و ہدف انباشتن نباشد کہ در این صورت انسان غلام سیم و زر خواہد شد و البہانہ تر از ایں کاری نیست.

دیگر سخنی ظریف و تعریف لوی است کہ اقبال از طریقت کردہ است. می دانیم کہ طریقت اصطلاحاً روش سلوک صوفیانہ است برای رسیدن بہ حقیقت ولی اقبال میگوید: ’’طریقت دیدن اسرار دین است در اعماق ضمیر و حیات خود‘‘. تا چیزی را ندیدہ ایم بہ ظن و تخمین و تردید درچاریم و آن را از مجبوری یا بہ تقلید می پذیریم ولی حاصل دیدن یقین و ایمان قطعی است وا لبتہ نتیجہ اعمال و فعالیت ہای وجودوی کسی کہ مردد و متزلزل است با آنکہ چیزی را می بیند و مصمم و با اطمینان عمل میکند فرق بسیار دارد.

اکنون باید دید کہ آن ’’سرّدین‘‘ چیست کہ دیدنش در ضم یر و ایمان بہ آن راز کامیابی است؟ ابال آن را در یک جملہ خلاصہ میکند: روی پای خود ایستادن و بی نیازی و این تعریفی است کہ در عین انطباق با موازین تصوف ہیچکس قبل از اقبال بمیان نیا وردہ است.

پس طریقت چیست ای والا صفات

شرع را دیدن بہ اعماق حیات

فاش میخواہی اگر اسرار دین

جز بہ اعماق ضمیر خود مبین

کس نگردد در جہان محتاج کس

نکتۂ شرح مبین این است و بس[13]

از این مسائل کہ بگذریم سہ موضوع مہم درا یں مثنوی مورد بحژ و تحلیل قرار گرفتہ است کہ بہ ہر یک از آنہا مختصراً اشارہ می شود.

موضوع اول نقش آسیا در جہان است. اقبال آسیا را بہ حق گہوارۂ تمدن و کانون الہام و مشعلدار حقیقت و آدمیت در جہان می داند و ما درستی ایں ادعا را از تاریخ خود در می یابیم. وقتی اروپا در آتش جہل و تعصب سوخت ہخا منشیان از آزادی عقاید و مذاہب جانبداری میکردند و ہفدہ قرن قبل از آنکہ امریکا کشف شود نمایشنامہ ہای بزرگ از یونان و دیگر کشور ہا در دربار اشکانیان بر وی صحنہ می آمد. سر زمین اقبال و ما کانون فلسفہ الٰہی جہان بود و تزکیۂ نفس و توجہ بجہان بالا و بی آزاری و دوستداری و تعالی روح بہ انساہا ہدیہ میکرد طب و ریاضیات و ہنر ہای زیبا چون ابریشم و نیل و شکر کالای صا دراتی آسیا بود.

فرنگ ابن امتعۂ نفیس مادی و معنوی را از آسیا دریافت کرد بہ تکمیل آن پرداخت و بنای تمدن با شکوہ مادی خود را بر آن اساس افراخت. سہم نا چیزی را بہ بہاری گزاف بما باز گرداند ولی ما کالای خود را دربار دیگران نشناختیم. فرنگ بہ این حدا کتفا نکرد خواست گردن و گردن بند را باہم داشتہ باشد و بدبختی آسیا از اینجا شروع شد:

ہم ہنر ہم دین ز خاک خاور است

رشک گردون خاک پاک کاور است

وا نمودیم آنچہ بود اندر حجاب

آفتاب از ما و ما از آفتاب

ہر صف را گوہر از نسیان ماست

شوکت ہر بحر ازطوفان ماست

دانی از افرنگ و از کار فرنگ

تا کجا در قید زنار فرنگ

آن جہان بانی کہ  ہم سوداگر است

بر زمانش خیر و اندردل شراست[14]

نکتہ جالب این استکہ در احساس ایں مسئلہ ملک الشعرای بہار با اقبال کہ نادیدہ باو مہر می ورزید و در شعری عصر حاضر را ’’عصر اقبال‘‘ نامیدہ ہم عقیدہ است. بہار ہم ناموری اروپا را از آسیا و بدبختی و عقب ماندگی آسیا را از مطامع استعماری اروپا می داند:

اروپا شد از آسیا نامور

وزو آسیا گشت خوار و نژند

نگہ کن یکی  سوی مرو ہر

نگہ کن یکی سوی بلغ و خجند

بہ دہ قرن از ایں پیش گان علوم

کنون جای بیماری و فقر و گند

عجب نیست گر آسیا یک زمان

بہ رغم اروپا جہاند نوند

بلی مستمندی بدی پرورد

بترس از بد مردم مستمند[15]

نباید تصور کرد کہ ایں سخناں بہ گزاف و یا از سر تعصب است زیرا در مقیاس بزرگر کانون ہمۂ ادیان مشرق است ہمۂ پیامبران از شرق ظہور کردہ اند و برای نمونہ حتی یک پیغمبر غربی نداریم.

موضوع دیگر یکہ در این مثنوی مورد بحژ قرار گرفتہ است و تحت تاثیر عامل فلسفی درونی اقبال است مسئلہ تعین حد فکر و احساس و نشان دادند نقش ہر یک از آن دو در حیات بشر خاصہ بشر شرقی است.

میدانیم کہ بشر با امور دنیا از دو طریق در تماس است[16]: یکی از طریق احساسات و عواطف و دیگر از طریق فکر و شناسائی البتہ نقش احساسات بیشتر و نقش فکر کمتر است.

مثلا زورمندی بر ناتوانی ستم میکند ما از این واقعہ نا راحت میشویم و بہ ہیجان می آئیم زیرا ظلم را احساس می کنیم بدیہی است اگر فاقد احساسات بودیم بی تفاوت می  ماندیم ولی وقتی آشفتہ میشویم و دلمان می خواہد بہ ستم رسیدہ کمک کنیم نقش احساست بخوبی نمایان میشود. اگر در ہم ین حد بمانیم یعنی فقط بہ تسلی مظلوم بپردازیم کاری نکردہ ایم زیرا ریشۂ ظلم بر جای است و ہموارہ قابل تکرار بنا بر ایں در صدد بر می  آئیم کہ علت را بدانیم و در این مرحلۂ علت جوئی است کہ فکر و شناسائی بہ کمک می آیند. اگر عامل شناسائی را در اینجا ندیدہ بگیریم ممکن است اشتباہ کنیم و با داوری غلط کود مرتکب ظلم دیگر بشویم وا ین تسلسل ادا مہ یابد. با این دلیل است کہ گفت اند کہ بدون احساسات ہیچ کار از پیش نم یرود فقط با احساسات ہم بہمین نحو آنچہ کاری را از پیش می  برد احساسات توام با فکر است بہ عبارت دیگر برای روشن کردن حقیقی باید بہ آں علاقہ مند بود زیرا تا علاقہ و طلب نباشد انسان دستبہ انجام کاری نمی  زند بنا بر ایں وجود احساسات ضروری است ولی روشن کردن حقیقت دیگر با احساسات نیست و با فکر و شناسائی است و فکر شناسائی مقدمہ عمل است و برای این امرآزادی لازم است.

وقتی نیروی تفکر آزاد در ملتی کشتہ شد شناسائی صورت نم ی گیرد زیرا کسیکہ می خواہد شناسائی نسبت بہ حقیقتی حاصل کند باید بداند چرا این چنین و آن چنان است و برای این چون و چرا ہا باید آزادی وجود داشتہ باشد اگر بہ او بگویند حقیقت ہمین است کہ ما میگوئیم و تو حق تفکر و اظہار رائی نداری بی گمان شناسائی ہرگز حاصل نخواہد شد و وقتی شناسائی نبود احساس می ماند بی تشخیص علت و در نتیجہ علاج و عمل ممکن نمی شود و جای خالی تشخیص و عمل را حیرانی و یاس پر میکند و آہ و نالہ و بدبینی و بد گوئی و کینہ و درشتی آغاز می  شود.

دنیا را غدار و ناپایدار میدانیم زبرا نسبت بہ آن شناسائی حاصل نکردہ ایم و توجہ نداریم کہ دنیا ہم قواعدی دارد کہ ما ناچار بہ رعایت آنیم. دنیا ہمی ں است کہ ہست و ما اگر قواعد آنرا بشناسیم بر آن مسلط خواہیم شد وگرنہ در دامن حیات زبون و مایوس باقی خواہیم ماند.

بنا بر ا ین ملاحظہ میشود کہ احساست توام با شناسائی بجای یاس عمل و فعالیت و بدنبال می  آورد و احساسات بدون فکر در ماندگی و سکست.

برای ارتشی کہ بمقابلۂ دشمن م یرود تردیدی نیست کہ احساست و روحیہ در درجۂ اول اہمیت است ولی بی محاسبۂ قدرت طرف بی اطلاع از تا کنیک و تکنیک (روش اسلوب) جنگ بدون سلاح کافی و مدرن و در یک عبارت بدون شناسائی فن جنگ شکست این ارتش ہر قدر ہم با روحیہ و احساسات باشد حتمی است.

اقبال میگوید باید فکر یک ملت را نخست پاک کرد یعنی بہ او فہماند کہ بی تفکر آزاد و شناسائی پیشرفت نمیتوان کرد و آزادی فکر بزرگترین سرمایہ ای است کہ یک ملت م یتواند داشتہ باشد.

فکر آزاد وقتی وجود دارد کہ ما نتوانیم مسائل را چنانکہ منطق ایجاب میکند بر رسی کنیم زیرا فکر ہم قواعدی دراد و تحت اجبار و دستور بر خلاف منطق فکر کردن دیگر فکر نیست بلکہ یک نوع فعل و انفعال روانی بی حاصل است. پش اقوام شر باید قدر احساسات و عواطف خود را بدانند ولی از تفکر منطقی و شناسائی ہم غافل نمانند.

توصیہ اقبال بہ ہموطنانش و در مقیاس بزرگر ہمہۂ مردم آسیا بلکہ  ہمۂ مسلمانان آن است کہ اہمال وجہل خود را بر دوش قضا و قدر بار نکنند بہ جای خوار شمردن دنیا و نفرین کردن بہ ان در صدد شناسائی قواعد آن بر آیند تا بر دنیا مسلط شوند.مفہوم توکل بہ خدا را با بیکارگی اشتباہ نکنند زیرا توکل پس از عمل است نہ اینکہ ما فعالیتی برای آبادی وطن خود و رفاہ خانوادہ خویش نکنیم و بگوئیم اہل توکلیم. خدا بیا مرزد مولوی را کہ گفت:

گر توکل میکنی درکار کن

کشت کن پس تکیہ بر جبار کن

بحث در موضوع فکر و شناسائی و احساسات از نظر فلسفی و فرق دانستن و شناسائی و چگونگی حصول آن مفصل است و ایں مخت صر بر نم یتا بد تنہا اشارتی بدان شد تا سخن اقبال بہتر دریافت شود کہ مرادش از ’’تطہیر فکر‘‘ و ’’تعمیر فکر‘‘ و این کہ میگوید تنہا تکیہ کردن بر فکر چون فرنگیان برای ما زیان دارد و نباید نقش معنی و دل (یعنی احساسات) را فراموش کرد چیست:

چوں شود اندیشۂ قومی خراب

نا سرہ گردد بہ دستش سیم و ناب

می رد اندر سینہ اش قلب سلیم

در نگاہ او کج آید مستقیم

بر کران از حرب و ضرب کائنات

چشم او اندر سکون بیند حیات

فکر شرق آزاد گردد ازفرنگ

از سرود من بگیرد آب و رنگ

پس نخستین بایدش تطہیر فکر

بعد از آن آسان شود تعمیر فکر[17]

سومین بحث کہ بنظر من مہمترین بحث موجود در این مثنوی و یکی از درخشش ہای فکری کشف ناشدہ اقبال است تعبیر زیبای جدیدی است کہ از ’’فقر‘‘ یعنی فقر مصطلح در تصوف کردہ است.

م یدانیم کہ فقر در لغت بہ معنی نیاز مندی است و در تداول عامہ نیازمندی مادی و گرنہ در حقیقت ہر نسانی فقیر یعنی نیاز منداست. نیازمند بہ عنایت خدا، نیازمندبدانستن نا دانستہ ہا، نیازمند بہ محبت دوستاں، نیاز مند بصلح و صفا و ہزار گونہ نیازمندی دیگر اما بحث حاضر دربارۂ ہیچ یک از ایں معانی نیس ت بحژ دربارۂ آن فقر است کہ بہ تعبیر صوفیہ نیازمندی بہ خدا و بی نیازی از غیر اوست.اما چوں فقر ظاہری و لغوی نیز با زندگی صوفیان ت ا حدی ہم آہنگی و ملازمہ دارد در نظر بسیاری این تعبیر جای معنی حقیقیرا میگیرد. ولی در ہر حال مصداق صوفی باید لفظ دیگر فقیر غالباً انسان گوشہ نشینی است کہ از دنیا بریدہ است.

تردیدی نیست کہ این طرز تفکر اگر بہ قطع علاقہ از فعالیتہای اجتماعی منجر شود اصولاً بامبانی تصوف مغایرت دارد زیرا ہمہ پیشوایان حقیقی صوفیہ کار میکردہ اند کانوادہ تشکیل می دادہ اندوحتی مشایخ بزرگی چوں نجم الدین کبریٰ در روز ہای سختاز وطن خود در برابر مغول عملاً دفاع کردہ و جان بر سرا ین کار نہادہ اند ولی میدانیم کہ درقرن ہشتم ایں تجلی  مثبت جای خود را غالباً بہ کنارہ جوئ ی دادہ است کاصہ در شبہ قارۂ ہند وطن اقبال.

این طرز و تفکر وقتی با آیاتی کہ برای فقرای اہل صفہ بعلت خاص و در مورد کاص نازل شدہ بود وآیاتی از قبیل یا ایہا الناس انتم الفقرائ الی اللہ واللہ ھول الغنی الحمید[18] و حدیث مشہور (الفقری فخری)[19] کہ مقصود از ہمۂ انہا احتیاج و ناتوانی بشر در برابر غنا و قدرت کاملہ حق است در می آمیخت از طرف راحت طلبان یا نادانان یا مغرضاں بہ کنارہ جوئی تعبیر میشد و مردم عوام چنین می انگاشتند کہ احتیاج و و فقر یک نوع روشن زندگانی منعوی و شاید نشانۂ بزرگواری روح است.

ابن طرز تفکر خطرناک فعالان را بہ بیگارگان و انسائہای مستقل را بہ دست نشاندگان تبدیل میکرد و این غایت آرزوی استعمار گران داخلی و خارجی بود. اقبال بی آنکہ فقر را نفی کند تعبیر جدیدی برای آن آورد. او گفت فقر بینوا زیستن نیست، فقر بہ کنجی نشستن نیست، فقر از دنیا بریدن نیست، فقر حقیقی آن است کہ وقتی در جوودی بہ کمال برسدبا نان جو خیبر می کشاید. اقبال م یگوید معنی حقیقی ترک دنیا پشت پا زدن بہ آن نیست، ترک حقیقی یک چیز خوار شمردن آن است و کوار شمردن در صورت غلبہ بر یک چیز مصداق پیدا میکند نہ رہا کردن آن...

اسب سر کش بد لگام را آنکہ سوار می شود و رام میکند خوار شمردہ است نہ آنکہ جرات سواری و نزدیک شدن بہ آنرا ندارد این دوری نشانۂ حقیر شمردن اسب نیست بلکہ بہ عکس نشانۂ وحشت از او نشانۂ اہمی ت دادن باوست. مسلمان حقیقی و فقیر حقیقی کسی است کہ لرزہ بر بحر و بر بیفگند و فقر مؤمن واقعی تسخیر جہات و سروری بر کاینات ولی خضوع در برابری حقیقت و تسلیم بہ فرمان حق.

فقیر واقعی کسی است کہ ہمہ عظمت ہا در برابر او حقیر باشند ولی نہ در عالم خیال بلکہ در صفحۂ عمل فقر بی نیازی از غیر خدا است پس آدم در ماندہ مفلوک محتاج کہ بہ ہمہ نیازمند است چگونہ میتواند دم از فقر بزند ہر وقت از ہمہ بی نیاز باشد بہ مرحلہ فقر واقعی رسیدہ است وآن وقت کسی است کہ فقط بہ خدا نیاز مند است.

بر این چنیں کسی مرگ با سر بلندی و شکوہ افتخار است نہ خلوت گزیدن و بی غیرت دین زیستن، اگر ما فقر محمدی را عنوان میکنم باید بہ بینم خود پیغمبر چہ کرد و دیگر پیشوایان دین چہ کردند و آن غزوات برای چہ بود؟  آنگاہ خواہیم دید کہ مجاہدات برای اعلی کلمۂ حق ہیچگاہ با خمودگی و بندگی دیگراں م یسر نیست با نا امیدی میس ر نیست ہماں گونہ کہ بی ذوق و شوق و سوز و درد میسر نمی باشد:

چیست فقر ای بندگان آب و گل

یک نگاہ را بیں یک زندہ دل

ای کہ از ترک جہان گوئی مگو

ترک این دیر کہن تسخیراو

را کبش بودن ازاو وا رستن است

از مقام آب و گل برجستن است

فقر مؤمن چیست؟ تسخیر جہات

بندہ از تاثیر او مولا صفات

فقر کافر خلوت دشت و در است

فقر مؤمن لرزۂ بحر و بر است[20]