SPEECH

BY

SYED MUHAMMAD MANSURI
 

 Syed Mansuri is attached to the Pakistan Consulate at Meshed. He delivered this speech on the occasion of Iqbal Day.

(2)

روز بر گذاری مراسم در گذشت علامہ محمد اقبال لاہوری شاعر شہیر پارسی گوی پاکستان روزی است اختصاص دارد کہ بروح بزرگ ان شاعر و فیلسوسف فقید و مطالعہ دقیق در افکار عالی ان حکیم ارجمند و پیامہای آمیختہ با پند و نصایح آن مرد بزرگ پی برد.

در این روز سر مقالہ روز نامہ ہای شبہ قارہ و سخنر انیہای دانشجویان و دانشگاھہای پاکستان و ہمچنین عنوان نوشتن فضلا و شعر گفتن شعرائ اختصاص دارد بمعر فی شخصیت و نابغہ بزرگی کہ در عصر ما یگانہ فیلسوف و ادیب و فضل و علامہ بشمار میرفتہ و میزیستہ است.

اگر مطالعہ دقیق در تاریخ و  شخصیت علامہ اقبال بنائم اولین صفت اخٹصادی او کہ در فکر وما بسیار مؤثر اسر ہمانا پی بردن بعمق و عظمت و بزرگواری اوست کہ یک سلسلہ متوالی از نسل و نژاد و ہمچنین مناسق بیشمار از حوزہ عملیات خود را تحت تاثیر و نفوذ خویش قرار داد.

از روزیکہ اقبال پا بعرصہ و میدان چیز نویسی گذارد تا ہنگا میکہ رخت از گیتی بربست در ہر زمان (ظرف نیم قرن) سبک کلام و روش نوشتن و فن تئوری و افکار او چہ در زمینہ ادب و مذہب و عقیدہ و سیاست وسائر امور مشابہ بآن. تاثیر و بسزائی داش در فکر و  روحیہ کلیہ طبقا ت مختلف در ہر شئون و درجہ از مردم گفتار و کردار او کہ سر منشاء آن زروح قوی فکر او بود۔ آثاری عیان و مستمعر کہ شاہدی صادق بر روشنفکری او و روح مقتدر اوس۔۔۔باقی گذارد

گفتہ ہا آئینہ روحند ان

جلوہ گر گردد دران افکار چون

جلوہ گر گردد در اوامیال شخص

جلوہ در وی میکند آمال شخص

ہر کرا فکر قوی دارا ہدی

جلوہ اش زیبا تر واعلا ہدی

آآنا گشتن بروح مقتدر

ہست آثارش عیان و مستمر

ہر گروہی کاندرین دہر شگفت

کردہ نیکو کارہائی بس شگفت

ہست ہر کردار و بر گفتار او

شاہدی صادق درخشان روح او

)منصوری)

آیا چہ اسرار و رموزی علامہ اقبال در عہد معاصرین و ہمزمانان خود بکار برد تا توانست در دروان زندگی خود معاصرین زمان خود را تحت تاثیر ابن رومز و اسرا قرار ہدہد و ہمچنین نوشتجات او پس ازمرگش پا یدار و بجای بماند کہ بتواند ہمہ را شےفتہ گفتار و اشعار خود بسازد؟

    آیا این اسرار و رومز در مہارت واستادی او در صنعت شعر و افکاری شاعری و ہمچنین از حس تشخیص او در باخبربودن و آگاہی داشتن از اجتما عی و اجتاعی بودن و گروہ دستی او نبود کہ در نہادش نہفتہ بود؟

آیا فروزریختگی و از ہم پاشیدگی فئوا ریلیسیم بومی در قرن نو زدہ و پیدایش رژیم و سیستم مستعمراتی کہ دولت بیگانہ ای این رژیم و سیستم را با خود بعنوان تحفہ و ہدایا حمل و تحمیل بر مردم شبہ قارہ کر۔د۔ رموز و اسراری نبود کہ او را آگاہ ساخت از بیدار بودن و پیدار شدن اجتماع و درک کردن ماہیت سیاست کہ ابن رومز بنو بہ خود افکار تازہ ابرا درسبک ادبیات و اشعار او پروراند و تولید کرد و ہمچنین نصاب و میزان قضاوت و داوری را در جنبہ اشعار و ادبیات خود تشکیل داد؟

قدرت قلم مخصوصا نیروزی سرودن شعر او متدرجہا نقش مؤثر و جدید تری را بخود گرفت کہ این نقش مانند سلاح  ازطرف۔۔۔۔نہضت و جنبش ملی و ہمچنین مانند شعار و تظاہرات و افکار زندگی سادہ اجتماع بودٖ

رنج کشیدن در راہ وظیفہ خودی یعنی اشعار جوان و تازہ و بزبان خود را بہ درجہ اعتلاء و بر میزان بحر و وزن شعری رساندن وظیفہ آسانی نبود کہ بتوان از طریق تغیرات کوچک کہ از تجارب فکری خود آموختہ یا ازشیوہ و فنونی کہ در رسم شعر گفتن رعایت میشوید استفادہ نمودٖ این وظیفہ و کوشش مستلزم توسعہ کلی در ساختن و سرودن اشعاری است کہ جنبی و وجہ و ذوق شعری جہانیانر! در برداشتہ باشد و ہمچنین یک تطبع و ابتکار جدید است کہ کاملا افکار واحساسات را درخود ایجاد نمایدٖ لذا فقط اقبال بود کہ توانست عظمت و عمق صنعت شعری خود را با بزرگی و اہمیت وظیفہ خودش بمسابقہ یا پیکار در اوردٖ و برای انجام این وظیفہ نہ فقط برحجم و توسعہ جدید شعری در اشعار یکہ بزبان ملی خود و ہمچنین بزبان فارسی(کہ بنظر داوران و موشگافگان علم و ہنر بہترین اشعار کہ علامہ اقبال سرودہ اشعار فارسی اوست کہ از جملہ شاہکاری بای اشعار او میباشد) میسرود اضافہ نمودٖ بلہ در اشعار خود تغییر شل و دگر گونی را قائل و ہمچنین در مرحلہ و جریان کار ووظیفہ شاعری خود محسنات علم بدیع کا ملا قابل قبول را در اشعار خود میپروراند:

شاعری زین مثنوی مقصود نیست

بت پرستی بت گری مقصود نیست

ہندی ام از پارسی بیگانہ ام

ماہ نو باشم تہی پیمانہ ام

حسن انداز بیان از من مجو

خوانسار و اصفہان از من مجو

گرچہ ہندی در عذوبت شکر است

طرز گفتار دری شےرین تر است

فکر من از جلوہ اش مسحور گشت

خامہ من شاخ نخل طور گشت

پارسی ازرفعت اندیشہ ام

در خورد با فطرت اندیشہ ام

خردہ بر مینا میگرای ہوش مند

دل بذوق خردۂ مینا بینند

             )اسرار خودی(

در مرحلہ نہائی از آنا لیزہ موشگافی اقبال ثابت و مدلل نمود کہ ہر گونہ از محسنات علم بدیع کہ در مد نظر نویسندہ بزرگ است مانند گفتار صدق و صفا و بدون آلایش و ہیجان انگریز یا ہر گونہ سلسلہ از افکار و عقیدہ راست و درست کہ نوسیندہ را بر انگریزد نباید اہمیت انرا موکول و مربوط بمحسنات علم بدیع دانستٖ زیرا ہمین عواملند کہ نیروی بزرگ شاعری اقبال را مستعد و مجہز ساختہ عظمت و نقوذش را معرفی و اشکار میسازندٖ چناکہ اقبال در جواب بدیوان گوتہ شاعر آلمانی در بندگی نامہ خود میگوید:

من بآغوش صد تاہم ہنوز

در ضمیر بحر نایابم ہنوز

آشنای من زمن بیگانہ رفت

از خمستانم تہی پیمانہ رفت

من شخوہ خسروی او را دہم

تخت کسری زیر پای او نہم

او حدیث دلبری خواہد ز من

رنگ و آب شاعری خواہد زمن

کہ نظر بے تابی جانم ندید

آشکارم دید و پنہانم ندید

تا میرسد باین اشعار:

برگ گل رنگین ز مضإون من است

مصرع من قطرہ خون من است

تا نپنداری سخن دیوانگیست

در کمال ابن جنون فرزانگیست

از ہنر سرمایہ دارم کردہ اند

در دیار ہند خوارم کردہ اند

لالہ و گل از نوایم بی نصیب

طاہرم در گلستان خود غریب

بسکہ گردون سفلہ و دون پروراست

وای بر مردی کہ صاحب جوہر است

             (بندگی نامہ)

موقعیکہ اقبال شروع بنویسندگی کرد ہمان زمانی بود کہ او آرزو مند و اشتیاق تنہائی را در دورہ جوانی خود داشت و ابن تنہا دورہ حساسی از آرمان و آرزو ہای او بود کہ دورہ رنج و سختی و زود گذر او محسوب میشدٖ ولی وقتی وارد اجتماعی شد ابن عادات بچہ گانہ را دور افگندٖ زیرا او بزوردی وارد اجتماع و روبرو با حقیقت و اعتماد و اطمینان مردم ہم کیش کشور خود و اجتماعیکہ مربط وابستہ بنظام عالم حقیقت و ہستی بالاخرہ با سرانجام طبیعت بود مواجہ شد وتا پایان عمرش موضوع اجتماع کہ ہموارہ در حال تغیر و باز جوئی و بی آرام و تحت مراقبت و عمل انجام نشدہ و مانند چہرہ ہای حقیقی و واقعی کہ بخواہند حقیقت و ماہیت خود را  اشکار بسازند و دائم در تجدید ہم آحنگ نمودہ و یک صدا شدن خود میکوشند.برای او یک مسئلہ غامض و پیچیدہ ای شدہ بود. ہمین خاصیت نیروی دینامکی و قوہ درک واحساسات و تجارب او بود کہ و را بین مفسرین و ترجمانان احوال و اقوال خود بمشابہ و مانند شخصی سراسیمہ و پریشان حال معرفی نمود. زیرا بیشتر از مفسرین مبوہط شدہ بودند کہ تنوانستند نقطہ تعادل و نکتہ اعتلاء افکار شاعری اقبال را پیدا نمایند. زیرا این نکتہ مرکز و اصل انتقاد و ہمچنین دلیل کافی بود برای مفسرین کہ نتوانستند تفسیر و تاویل افکار شاعری اقبال را بنمایند:

دل من روشن ازسوز درون است

جہان بین چشم من ازاشک خون است

ز رمز زندگی بیگانہ تر باد

کسی کو عشق را گوید جنون است

مرا ذوق سخن خون در جگر کرد

غبار راہ را مشت شرر کرد

بہ گفتار محبت لب کشودم

بیان این راز را پوشیدہ تر کرد

گریز آخر ز عقل ذفنون کرد

دل خود کام را از عشق خون کرد

ز (اقبال) فلک پیما چہ پرسی

حکیم نکتہ دان ما جنون کر د

                       (پیام مشرق)

تجسس در تفسیر و تاویل در کلیہ افکار و آثار شعری اقبال از نقطہ نظر تعیین نمودن ہر گونہ تعادل در اعتلائ افکار شعری او در دورہ زندگیش بطور تغیر نا پذیری افکار او را از مبا رزہ و کشمش و مغایر بودن ان با افکار دوران تاریخ و و از تجاریکہ بدست اوردہ بہ بمرحلہ ای وارد میسازد کہ مشکل است ازافکار را باافکار دورانہای دیگر از زندگی او دفق داد. معہذا این ضد و نقیض ہای ظہاری بہ ترکیبات جامع ومکمل شعری او کہ داری مطالب و موضوعات عالی و دائمی است بیشتر نیست:

نعرہ زد عشق کہ خونین جگری پیدا شدہ

حسن لرزید کہ صاحب نظری پیدا شد

فطرت آشفت کہ از خاک جہان مجبور

خود گری خود شخنی خود نگری پیدا شد

خبری رفت ز گردون بہ شبستان ازل

حذر ای پرد گیان پردہ دری پیدا شد

آرزو بیخبر از خویش باغوش حیات

چشم واکرد و جہان دگیر پیداشد

زندگی گفت کہ در خاک طپیدم ہمہ عمر

تا از این گنبد دیرینہ دری پیدا شد

                       (افکار اقبال)

در فکر اقبال این موضوعات عالی و مطالب و در ذات و صلیت خود تعبیر بوجود انسام میشود. زیر انسان در بعضی از موارد وارد زندگی و زیستن با معاصرین و ہمزمانان خود میشود. بہ عبارت دیگر این انسان معاصر و ہمزمانان در نظراقبالعبارتند از مردم مسلمان ہند. مردم دم افسردہ و دل تنگ مہین خود. مردمیکہ در انتظار آرزو امید آءینہ بزرگ روز شماری میکنند. و بالاخرہ مرد میکہ نخستین نمونہ ای از مبارزہ شدید و با دت تہا و بدون کمک غیر در مقابل دشمن با کمک و مساعدت نیرویذات خود بدون ہمچگونہ مخالفت ازداخل اردو سو سنگر گاہ اجتماع صف آرائی  نمودند.

پس ترانہ با و اشعار اقبال یک رجز خوانی است از زبان نہضت ہای رائج کشیدہ و فخر و مباہات این نہضت با در مبارزہ ہای بلا انقطاع  کہ در خور عظمت و شایستگی میبا شد. این ترانہ ہاو رجزی ہای نشاط آمیز وووجد اور وہم آہنگ آمیختہ یا درد دل و نگرانی و ناشی ازاختلافات۔. نا برابری ہا. برتریہا. تفاوت ہا. ناعدیالتیہا نزاع فرقہ ہا وغیرہ بود کہ در مقابل این قہرمان داستان عشق فراگرفتہ و صف آرائی کردہ بودند.

اقبال در ہمین افکار و اید ہای وسیع خود با دلی پر ازشفقت و مہربانی کہ این ناروائیہا و نا عدانتیہا او را خشمگین کردہ بود رجز میخواند اشعار و ترانہ میسرود مبنی بر خطا ہا و اشتباہات و بر رنج والمیکہ برہم میبسنانش کہ آرزو و اشتیاق آزادی را داشتند احاطہ کردہ و ہمچین اشعاری با شوق و حرارت زیادہ و بانیت پاک و عقیدہ و ایمان راسخ بخدا میسرود. اشعارش بشارت و پیش بینی برای پایان دادن بہر گونہ اضطراب و اندیشہ و نگرا نیہائیکہ بر جہان انسانیت رو آور بود و ہمچنین اشعار در نقص و شکستن فرمان و منشور بندگی  و غلامی نوید میداد:

من درین خاک کہن گوہر جان می بینم

چشم ہر زرہ چو انجم نگران می بینم

دانہ ئیرا کہ بآغوش زمین است ہنوز

شاخ درشاخ و برومند و جوان می بینم

کوہ را مثل پر کاہ سبک می یابم

پرکاہی صفت کوہ گران می بینم

انالقبی کہ نگنجد بہ ضمیر افلک

بینم و ہیچ ندانم کہ چسان می بینم

خرم آںکس کہ درین گرد سواری بیند

جوہر نغمہ ز لرزیدن تاری بیند

                       (نقش فرنگ)

IQBAL DAY AT KUWAIT

On Iqbal Day celebration in Kuwait, His Excellency Dr. Ghulam Riza Taj Baksh, the Ambassador of Iran in Kuwait, delivered a speech which is reproduced below in Persian:

ازاینکہ اشب در این محفل با شکوہ افتخار آشنائی بیشتری با برادران پاکستانی خود پیدا میکنم بسیار خوشوقت و مفتخرم. ہمچنین مایہ مسرت است کہ جناب آقای مطہر حسین سفیر عالیقدر کشورپاکستان کہ ہم امروز صبح بکویت وارد شدہ ندا امشب باین انجمن تشریف آوردہ اندومن از طرف خود وہمہ حضار بایشان خیر مقدم عرض میکنم و توفیق جناب ایشان را در انجام و ظایفی کہ در ایں کشور دوست بر عہدہ دارند از خدا وند متعال آرزو مینمایم.

در اولین روز ایں ہفتہ کہ س نفر از سروران انجمن فکر و فن از من دعوت نمودند در این اجتماع برادران پاکستانی کہ بیاد بود اقبال شاعر و متفکر بزرگ تشکیل میشود شرکت نمایم با نہایت مسرت آنرا پذیرفتم و با کمال رغبت و امتنان از آن استقبال کردم .زیرا گذشتہ از آنکہ معروضیت این راد مرد بخاطر تمام خصوصیات برجستہ و فضائل اخلاق و فکری و ہنیریش ازموزہای پاکستان بخارج گسترش یافتہ وستایش گرانی دراقصی ناط دنیا دارد. ما ایرانیان بویژہ برای او محبتی خاص و مقامی ارمند قائل ہستیم. اقبال بسیار از آژاری ارزندہ خود را بزبان ما سرودہ و عالیترین افکار خود را در قابل مناسب ترین الفاظ و شیرین ترین کلمات زبان فارسی کہ بگمان خود او از ہر زبان دگیری برای بیان عقاید فلسفی و مضامین شعر و ادب گویا ترو شیواتر است آوردہ است. اقبال شیفتہ ایران و دلباختہ ایرانیان بودہ و ازدور باین سر زمین و مردمش مہر میورزیدہ است. او درقطعہ شعر بسیار طریفی کہ در وصف شیراز سرودہ دلیل عالقمندی بی پایان خود را بجوانان عجم آتشی میداند کہ از نیاگان آنان در سینہ او مشتعل است. بدون شک اقبال از بسیاری از شاعران و متفکرین ایرانی مانند عطار و مولانا جلال الدین و عراقی و اوحدی الہام گرفتہ و بنوبہ خود انہا بخش بسیاری از شعر او متفرکین معاصر ایرانی شدہ است. بقول سعید نفیسی کہ متاسفانہ در سال قبل از میان ما رفتہ و نقاب در چہرہ خاک کشیدہ است در واقعی ایرانی و پاکستانی از روزی کہ در جہان سخن گفتن اغاز کردہ اند ہمیشہ یک فکر و یک آرزو و یک امیدداشتہ اند. این فکر و آرزو و امید را زمانی ومولانا جلال الدین رومی درقرینہ سعدی در شیراز و عمر خیام در نیشا پور بیان کردہ اند و روزگارانی دیگر غالب در دہلی و اقبال در لاہور ہمان معانی رابر زبان آوردہ اند.

علامہ محمد اقبال لاہوری در ۲۲ فوریہ ۱۸۷۷میلادی در شحر سیال کوت واقع در ایالت پنجاب در یک خانوادہ متوسط الحال چشم بجہان گشود. اجداد اقبال از برہمنان کشمیر بودند کہ قبل از مہاجرت بہ پنجاب بدین اسلام مشرف شدہ بودند. جد و پدر از تمدن و تفکر اسلامی بہرہ مند بودن و طبعاً محیط خانوادگی در طرز فکر و روحیہ اقبال تاثییر بسزائی بخشید بود. او بعد از اتمام تحیصلات ابتدائی از سیال کوت بہ لا ہور مرکز ایالت پنجاب رفت و بمحافل ادبی آنشہر کہ مرکز شعر و ادب بود راہ یافت. شاعر جوان بزودی توانست درین محفل قریحہ و جوہر ذاتی خود را بروز دہد و ادبا و شعر را از ذوف ادبی سرشار خود بشگفتگی اندازد. اقبال پس از اتمام تحصیلات انشگاہی در رشتہ فلسفہ در لاہور بسمت معلمی فلسفہ در ہمیں دانشگاہ برگزیدہ شد و چندی بعد برای تکمیل معلومات خود رفت خسر اوپا بربست و سہ سال تمام بافلاسفہ و متفکرین اورپا محشور بود و بالاخرہ باتقدیم پایان نامہ خود تحت عنوان ’’توسعہ و تکامل فلسفہ ماوراٗ ئ الطبیعہ در ایران،، کہ بزبان انگلیسی نوشتہ بود از دانشگاہ مونیخ کشور آلمان درجہ دکتری گرفت.

مسافرت اقبال با روپا و تماس دائمی و بال فالسفہ و متفکرین این دیار تحول بزرگی در فکر او بوجو آورد. برقی کہ از تضاد و برخورد دو تمدن شرق و غرب در ذحن اقبال بوجود آمدہ بود حقایق تازہ ای را بر او مکشوف ساخت واو را بدین فکر وا داشت کہ از نو فلسفہ اسلامی را در اقبال پیشرفت ہای فکری و نظری مطالعہ کند و میان شعور عقلی و شعور وجدانی سازی بعمل آورد. چگونگی نسانش افکار جدید و قدیم او طبیعت و ماوراء طبیعت در آثاراو بسیار جا لبتوجہ و تعمق است و خوانندہ باندا زہ ای تحت بتاثیر ذوق سرشار  و فکر سلیم او قرار میگرید کہ شعرش   ہر دم سخت باشد بطبع گران نمیافتد چنانکہ خود او میگوید:

ز شعر دلکش اقبال میتوان دریافت

کہ درس فلسفہ میداد و عشق میورزید

اقبال پس از مراجعت از اروپا مدتی بوکالت داد گستری پرداخت و شغل دولتی پیشہ نکرد تا زیرہ بار نفوذ بیگانگان نرود و تواند باحکمرانان وقت مبارزہ نماید و ہموطنان خود را بادراک اہمیت استقلال و آزادی وادارکند.

در سال ۱۹۱۰(؟) مثنوی اسار خودی و رموز بیخودی را بفارسی آغا کرد. البتہ قبل از تصنیف ابن مثنوی نیز بندرت بزبان فارسی شعر میگفت اما قدرت و مہارتی کہ درمیان و شرح اسرا و روموزحقیقت ہستی و سائل ترقی وتعالیٰ وپیشترفت فکر انسانی در این اثر بکار رفتہ فوق العادہ شگفت آور است. موفقیت و محبوبیتی کہ با انتشار مثنوی اسرار و مروز بدست آورد توجہش را بزبان پارسی بیشتر کرد و بعد از مدتی دیوان دیگری را بفارسی تحت نام ’’پیام مشرق،، بزیور طبع آراست. متعاقب انتشار پیام مشرق منظومہ ہای ’’زبور عجم،،. ’’جاوید نامہ،،. ’’مسافر،،. ’’پس چہ باید کرد--ای اقوام شرق،،و ’’ارمغان حجاز،، را بفارسی سرود تا جائیکہ میتوان گفت تعداد اشار وی بزبان فارسی بر اشعاری کہ بزبان اردو سرودہ است فزونی دارد.

در بررسی آثار اقبال خوانندہ خود را در برابر موجودی می یابد کہ با تسلط کامل و معرفی خاص بحقائق و دانستنیہا از مباحژ متنوعی سخن میراند او بہمان اندازہ کہ در عمق مسائل فلسفی و عرفان فرو میرود و مظفرانہ خود را از این وادی بی انتہا ودریای ژرف بیرون میکشد بہمان اندازہ باچیرگی بہ بیان مسائل اجتماعی وسیاسی و تشریح نظامات امروزی می پردازد. درد را تشخیص میدہد وراء علاج آںرا مینمایاند. او ہر بخلاف بساری از عرفا و متفرکین شرق از عزلت واعتکاف و گوشہ نشینی وتفکر بی اقدام بیزاراست. مکتباقبال مکتب نوسازی جہان فرداست. مکتب کوشش وفعالیت جنگ و ستیز باجہل و نادانی و مبارزہ پی گیر با آفات و مخاطرات زندگی اجتما عی است. افکارترقی خواہانہ وی چراغ روشنی فارہ مردم محنت کشیدہ شبہ قارہ ہندوستان داشتہ و یقینا ہمکاری و ہمفکری و با سایر آزادی خواہان تشنہ اعتلائ اینمطنقہ وسیع دوبارہ کردہ زنجیر ہای استعمار و کسب استقال و آزادی بیسار ثمر بخش بودہ است. اقبال ہم در ردیف سیداحمد خان و مو لانا محمد علی و چناح ازموہبت رہبری بہرہ مند بودہ و در اثر کوشش بای خستگی نا پذیر و زحمات گوناگون توام با فداکاریہای قہر ماانہ و ارادہ آہنین و تغیر ناپذیر این رہبران عالیقدر حکموت اسلامی کہ در سال ۱۸۵۷ در شبہ قارہ ہند رسماً بپایان رسیدہ بود بعد ز ۹۰ سال یعنی در سال ۱۹۴۷ بصورت پیدائش ممالک اسلامی مستقل پاکستان در شبہ جزیرہ ہند مجدد اًزندہ گردید ولی چہ حیف کہ اقبال در این سال دیر گر زندہ نبود تا ثمرہ درختی کہ او کاشتہ و بارور شدہ بود بچشم خود بیند.

کوشش و جدو جہد اقبال در بیداری مسلمانان از سال ۱۸۹۹ از وقتی کہ در جلسہ سالیانہ انجمن حمایت اسلام لاہور منظومہ را قرائت کرد۔ آغاز گردید. کوشی کہ تا پایان عمر او ادامہ داشت مرحوم محمد علی جناح قائد اعظم پاکستان در حق او گفتہ است: اقبال نہ تنہا یک متفکر بلکہ راہما و رفیق من بود و در تاریک ترین روزگار جمعیت مسلمانان ہند مانند یک صخرہ محکم برپای ماند و ہر گز متزلزل نشد.

اقبال در تمام عمر خود یک مسلمان بمعنای واقعی کلمہ بود. او بافکری روشن و با بیانی شیوا کہ ازایمان پاک و ازاعتقاد راسخ او بہ پیروی از دین مبین اسلام و تعلیمات قرآن الہام میگرفت ہمہ کشور ہای اسلامی را باتفاق و وحدت وہم آہنگی و برادری دعوت مینمود و میگفت:

اہل حق را حجت و دعوی یکی است

خیمہ ہای ماجدا دلہا یکی است

این وطن مصر و عراق و شام نیست

این وطن آنجاست کورا نام نیست

در سال ۱۹۳۴اقبال بمعرض حنجرہ گرفتار شد و بمدت چہار سال در برابر مرگ مبارزہ کرد. در اواخر مارس ۱۹۳۸ ناگہان مر ض وی رو بشدت گذاشت. رفقا و علاقمندان وی در علاج او کوشش بسیار کردند اما متاسفانہ چنانچہ خود او نیز میدانست کار از کار گذشتہ بود لذا دعا را بر دوا ترجیع داد.

شب ۲۱آوریل حالش خراب ترشد و تقریباً نیم ساعت قبل از آنکہ لب ہایش برای ہمیشہ ساکت شوند رباعی زیر را تکرار کرد:

سرور رفتہ باز آید کہ ناید

نسیمی از حجاز آید کہ ناید

سر آﷺد روزگار این فقیری

دگر دانائی راز آید کہ ناید

سپس بعلاقمندانی کہ بربالینش گرد آمدہ بودند گفت: برای مسلمان مرگ ترسی ندارد. مر گ عملیات این جہان را بہ تکامل یر ساند و دورہ ہای زندگی تازہ ای را بروی او میگشاید.

اقبال در سن ۶۱سالگی دعوت حق را لبیک گفت ولی ہنوز آوائی در گوش دوستاندارانش و اان جملہ دوستان ایرانی او کہ امروزبیست و نہمین سال وفات و را بر گزار میکنند طنین انداز است کہ میگفت:

چون چراغ لالہ سوزم در خیابان شما

ای جوانان عجم جان من و جان شما

 ۔۔۔۔۔۔