IQBAL DAY AT MESHED

Iqbal Day was celebrated at Meshed (Iran) on May 11, 1967. A lecture was delivered by Bano Maheen Mir Abidini Sadiqian, a prominent scholar of Iran. The article which deals with the political and individual aspect of Iqbal's philosophy is reproduced in original Persian:

(1)

سیاست و تنہائی در اشعار اقبال

میر عابدینی (صدیقیان)

بہ بحر رفتم و گفتم بہ موج بیتابی

ہمیشہ در طلبستی چہ مشکلی داری؟

ہزار لؤ لؤی لالاست در گریبانت

درون سینہ چو من گوہر دلی داری؟

تپید و از لب ساحل رمید و ہیچ نگفت

بکوہ رفتم و پرسیدم این چہ بیدردی است

رسد بگوش تو آہ و فغان غم زدہ ای

اگر بسنگ تو لعلی ز قطرہ خونست

یکی درآ بسخن با من ستمزدہ ای

بخود خزید و نفس در کشید و ہیچ نگفت

رہ دراز بریدم ز ماہ پرسیدم

سفر نصیب! نصیب تو منزلیست کہ نیست؟

جہان ز پرتو سیمای تو سمن زاری

فروغ داڑ تو از جلوہ دلی است کہ نیست؟

سوی ستارہ رقیبانہ دید و ہیچ نگفت

شدم بحضرت یزدان گذشتم از مہ و مہر

کہ در جہان تو یک ذرہ آشنایم نیست

جہان تہی ز دل و مشت خاک من ہمہ دل

چمن خوشست ولی در ور نوایم نیست

تبسمی بلب او رسید و ہیچ نگفت[1]

اگر تنی تنہا ہمہ عمر در بن غاری بسر برد بان اندزہ غم اورنیست کہ تنی درمیان جمع تنہا باشد وغم اور ترانکہ کسی دردر عصر خود شحرہ افاق باشد و باز در شہر و انجمن سایہ ہولناک تنہائی و غربت بر دلش سایہ بیگفند.... برخی از مردم این گونہ اند. تنہا در زندگی تنہا در غم و شادی. تنہا در آرزو و ہدف. ہمچنانکہ تنہا در تولد و مرگ.... شاید چندتنی بعد از مرگ نامشان بر زبانہا بگردد و خاطر شان گرامی داشتہ بود.

ای بسا شاعر کہ بعد از مرگ زاد

چشم خود بربست وچشم ما گشاد[2]

دکتر محمد قبال لاہوری یکی از ان چند تن در ہمہ اعصار وقرون است. اقبال در وسعت تنہائی خود از اسمان بلند بینیازی بہستی بگریستہ است. امید نام یا بیم ننگی راہش را نگرداندہ است. ہرگز بر دل و زبانس گرد تملق ننشستہ و چون (زبان اوران رنگ ا ور)[3]  ہر لحظہ برنگی در نیامدہ است. دیروز و امروز و فردا یش ہمہ بسپیدی و روشنی افتاب گذشتہ. صافی اسمانش را ابر مصلحتی سایہ دار نکردہ است و دامان باکش بہ باران عجز و حقارتی نیالودہ. ہدفش دگر گونہ نامہا نیافتہ است زیرا کہ بجز حقیقت و راستی مقصدی را دنبال نکردہ است و کیست کہ در عمر خود بتجربہ ندانستہ باشد کہ در این راہ ہرچہ ہست خارست و مار. نہ گلبارانی از پول و نہ حتی خردک نسیمی از جاہی یا پیشہ ای چہ کس یارای ان دارد کہ قدم در این راہ گذارد جز تکروانی کہ کام جانشان را از ازل باشہد حقیقت اشنا کردہ اند؟ اقبال قدم در این راہ نہادہ و بیاری ایمان و روشنی قرآن کہ پیوست. فرا راہش بودہ راہ باخر راسنیدہ است. درود بسیار بر ہمہ رہروان ای راہ.... و اقبال با دست و اغوش پر از سفر بر گشتہ است. مقدمش گلباران باد کہ تحفہ استقلال بملک خویش ہدیہ کردہ است و روح تازہ بکالبد افسردہ شان دمیدہ. بیہوشی و رخوت از تنشان باز ستاندہ تا باحس درست درد استعمار درد جہل و درد فقر دیگر زادگان این سہ را دریا بند و و بخچشند:

پر مسلمانان غمی بخشیدہ ام

کہنہ شاخی را نمی بخشےدہ ام

گوہر دریای قرآن سفتہ ام

شرح رمز صبغت اللہ گفتہ ام[4]

او بسود دیدگان نظر افریدہ است و بتاریکی شبہا سحر و بہ غافلان خواب رفتہ بیداری دادہ است:

بہ سواد دیدہ تو نظر افریدہ ام من

بضمیر تو جہانی دگر افریدہ ام من

ہمہ خاوران بخوابی کہ نہان ز چشم انجم

بہ سرود زندگانی سحر افریدہ ام من[5]

اقبال در سرودی شکوہ تمیز از بی سوزی جانہا شکایتی اندوھگیں دارد:

مرا در عصر بی سوز افریدند

بخام جان شوری دمیدند

چو نخ در گردن من زندگانی

تو گوئی بر سرم دارم کشیدند[6]

ابن است کہ از تف جان خود سوزہا بر تنہائی افرسدہ میدمد:

ز جان خاور ان سوز کہن رفت

تنش وا ماند وجان او ز تن رفت

چو تصویری کہ بی تار نفس زیست

 نیداند کہ ذوق زندگی چیست

ز جان خاک تو را بیگانہ دیدم

باندام توجان خود دمیدم[7]

حکیم درد اشنا کہ جا بجا جای دردہ ازمودہ است مادر بیاری را کہ نوامید است کشف میکند:

مسلم این کشور از خود نا امید

عمرہا شد با خد مردی ندید

زشتی اندیشہ اورا خوار کرد

افتراق او را ز خود بیزار کرد

پست فکر و دون نہاد و کو ذوق

مکتب و ملای او محروم شوق

شیخ او لرد فرنگی را مرید

گرچہ گوید از مقام با یزید

داستان او مپرس از من کہ من

چون بگویم انچہ ناید در سخن

در گلویم گریہ ہا گردد گرہ

ایں قیامت اندرون سینہ بہ[8]

و بعد نگاہ تیز بینش خصم دیرینہ ایرا باز می بیند کہ ریاضت و فقر نام دارد و درشکل ہای مختلف (این نیز بگذرد) و (ہر چہ پیش اید خوش اید) مصیبت ہا بر سر شرق آوردہ است. اقبال با فقر میان تہی بمبارزہ بر میخیزد و دست رد بر سینہ تفسیر گویان بر نیت تصوف میزند و میگوید جای شاہین و بز سینہ باز افلاک است. اقبال برای باز افلاک را عالم استغنا میدا ند نہ کنج خاج و گرسنگی و کاہلی. استغنا در نظر او پیرو زشدن بر نیا زیہاست کہ خواہی نخواہی در بشر بست و برای خاموش کردن اتش گرسنگی و تشنگی نبایستی خورد ونشیدہ. گرسنہ ماندن و تشںگی کشیدن نوعی درندگی بد نبال دارد بیہودہ نام وارستگی بان دادہ اند. ترک دنیا گفتن تا زمانی کہ زندہ ہستیم و در دنیائیم جز از اسارت ماست بدست انانیکہ دنیا را ترک نمیگویند و فقر ہای مادی ہمیشہ فقر منعوی بنبال داردن. فقر در نظر اقبال این است:

فقر کار خویش را سنجیدن است

بر دو حرف لا اللہ پیچیدن است

برگ و ساز او ز قرآن عظیم

مرد درویشی نگنجند در گلیم

با سلاطین در فتد مرد فقیر

از شکوہ بوریا لرزد سریر

گرچہ اندر بزم گم گوید سخن

یک دم او گرمی صد انجمن

بی پران را ذوق پروازی دہد

پشہ را تمکین شحبازی دہد

بر نیفتد ملتی اندر نبرد

تا در او باقیست یک درویش مرد[9]

در مثنوی زیر باستد لال قوی او بنگریم کہ چگونہ انزوا را رد میکند:

ایکہ از ترک جہا نگوئی مگو

ترک این در کہن تسخیر او

را کبش بودن از او وارستن است

از مقام آب و گل بر جستن است

صید مومن این جہان آب و گل

باز را گوئی کہ صید خود بہل

حل نشد این معنی مشکل مرا

شاہین از افلاک بگریزد چرا؟

وای ان شاہین کہ شاہینی نکرد

مرغکی از چنگ او نامد بدرد

در کنامی ماند راز و سرنگون

پر نزد اندر فضای نیلگون[10]

اکنون کہ بسر چشمہ بیماری دست یافتہ است در پی درمان میرود. درمان ںکست باز دادن آن شخصیتی است کہ از دست رفنہ. حقارت و نا چیزی ہر شخص باعث خواری و پستی اجتماع است این جہت درمان یا بد ازفرد آغاز گردد. از او بنشنویم کہ چگونہ رارج و بہای شرق را بہ شرقیان مینما یاند:

سوز و سازو درد و داغ از آسیاست

ہم شراب و ہم ایاغ از آسیاست

عشق را ما دلبری آموختیم

شیوہ آدمگری آموخیتم

ہم بنز ہم دین ز خاک خاور ست

رشک گردون خاک پاک خاور است

بر صدف را گوہر از نیسان ماست

شوکت ہر بحر از طوفان ماست

داشتیم اندر م یان سینہ داغ

بر سر راہی نہادیم این چراغ[11]

و کدام صاحب دل است کہ براین چراغ بر سر راہ نہادہ بدست طوفان و باد سپردہ دل نسوازند و براستی اندوہگین نگردد اما اقبال با ماست. کاروانسالاری کہ میداند غرب ہر چہ دارد ہمہ ازشرق است:

حکمت اشیائ گفرنگی زاد نیست

اصل ا و جز لذت ایجاد نیست

نیک اگر بینی مسلمان زادہ است

این گہر از دست ما افتادہ است

این پری از شیشہ اسلاف ماست

باز صیدش کن کہ او از قاف ماست[12]

وانگہ جان بخواب رفتہ مشراق را با تازیانہ شعر ہشیاری میبخشد و او را بہ بیگانگی و وحدت میخواند:

ای اسیر رنگ پاک از رنگ شو

مؤمن خود کا فر افرنگ شو

رشتہ سود و زیان در دست توست

ابروی خاوران در دست توست

اہل حق را زندگی از قوت است

قوت ہر ملت از جمعیت است[13]

اقبال سربزیز و تسلیم نیست. ازاد و سر بلند و پر جرئت است. این است کہ درمیان دستہ دستہ برہ گان جلوہ شیر ژان دارد شریکہ سودگران استعمار را باشمشیر برن قلم در میدرد و ارزو وئی جز سیادت ہمان برہ گان سیہ روزگار ندارد... محمد علی جناح قائد اعظم پاکستان گفتہ است (اقبال نہ تنہا یک متفکر بلکہ راہنما و رفیق من ود. در تاریکترین روز مانند یک صخرہ محکم بربا ماند و ہر گز متزلزل نشد)[14] دلیل دیگر برمتانت فکر و روشنی را ہش ہمین بس کہ در روزگار استعمار ہر گز خفت کار دولت استعماری نپذیرفت و ازاد و بیرون از ہرقید و بند گفت انچہ بایست بگوید. شایدانتقاداتی کہ اقبال با ستعمار گری دارد در ہمہ ادبیات عالم در تندی و صراحت بی نظیر باشد:

از من ای باد صبا گوی بدا نامی فرنگ

عقل تا بال گشو دست گرفتار تر است

عجب ان نیست کہ اعجاز مسیحا داری

عجب الست کہ بیار تو پیار تر است

دانش اندوختہ ای دل ز کفت انداختہ ای

اہ زان نقد گرا نمایہ کہ در باختہ ای[15]

اقبال میداند کہ چہ قدر احتیاجات کشوری کمتر باشد ازادگی و بیشتر است. باین سبب ملت خود را بقناعت انچہ کہ دارند ودعوت میکند تا بازار سوداگرای بیگانہ را کساد کند کہ بہ بیہانہ کالا ہا ابروہا نرود و شان کشور پاس داشتہ شود:

وای ان دریا کہ موجش کم تپید

گوہر خودرا ز غواصان خرید

انچہ از کاک تو رست ای مرد حر

ان فروش و ان بپوش و ان بخور

ان جہان بینان کہ خود را دیدہ اند

خود گلیم خویش را بافیدہ اند[16]

بر صاحب نظران است کہ از دریای شعر او گہربا صید کند کہ گہر بسیار است۔

بہ ھشدار و بہوش ائیم کہ طرفہ باشداری میدہد:

نگر خود را بچشم محرمانہ

نگاہ ما ست ما را تازیانہ

تلاش رزق اذان دادند مارا

کہ باشد پر کشودن را بہانہ[17]

اوحتی نظری رحمت خدا را نیز شامل ملتہای ازاد میداند:

خدا ان ملتی را سروری داد

کہ تقدیرش بدست خویش بنوشت

بان ملت سروکاری ندارد

کہ دھقانش برای دیگران کشت[18]

اقبال تحت تاثیر عرفان و ادب ایران دانستہ بود کہ عقل مغرد ہیجکارہ خواہد بود اگر ز مددگاری یارانی چون و جدان و عشق محروم باشد و غرب در نظر او پیر و عقل مفرد است. چہ زیبا سرائیدہ:

بو علی اندر غبار ناقہ گم

دست رومی پردۂ  محمل گرفت

ان فروتر رفت و تا گوہر رسید

ان بگردابی چو خس منزل گرفت

حق اگر سزی ندارد حکمت است

شعر میگردد چو سوز دل گرفت[19]

مگر از مکتب مولوی نیا موختہ است کہ:

عقل گوید شش جہت راہست  و دیگر راہ نیست

عظق گوید راہ بست و رفتہ ام من بارہا[20]

اگر مولوی در طلب مقصود با چراغ گرد شہر میگردد[21] و اگر حافظ طالب یاری است کہ انی دارد[22] اقبال در جستجوری کسی است کہ تنی ہمچون کو ہی دلی ہمچون جوئی باشد:

تنی پیدا کن از مشت غباری

تنی محکمتر از سنگین حصاری

درون او دل درد اشنائی

چو جوئی در کنار کوہماری [23]

کیفیت خرد و دل دونیروی بزرگ درونی از چشم او این است:

خرد زنخجیر بودی آدمی را

اگر در سینہ او دل نبودی[24]

وبا این رباعی کہ در ترازوی اندیشہ او جاع عقل و عشق را نان میدہد:

نہ بہ جادہ ای قرارش نہ بمنزلی مقامش

دل من مسافر م کہ خداش یار بادا

حذر از خرد کہ بندد ہمہ نقش نامرادی

دل ما برد بسازی کہ گسستہ تاربادا[25]

اقبال ازان دستہ معدود مردم است کہ مسؤلیت خود را میشنا سد و بکار خویش آگاہی دارند. او ہنرا را موہبتی میداند و ہم امانتی و ہنر مند را ان امانت داری کہ بایستی دین خود را بمردم ادا کند. اقبال بہنر محض معتقد نیست بلکہ بر این عقیدہ است کہ بر ہنری تنہا در خدمت بشریت معنا دارد و بس. او برسالت خود درمیان مردم مومن است و رہنمونی مردم دیگر را میپیذرید کہ خداوند ہمپایہ او ہا نہا روشں بینی ندادہ است و یا احتیاجات زندگی انجنان گرفتار شان داشتہ کہ مجال نمودی ندارند. اقبال از ہنر بہای تفننی و تزئینہ از شعر ہا کہ چون بفشاری تافالہ ای از کلمات در دستت میمانند و دیگر ہیچ بیزار است و زندگانی خود را او شاہدی است زندہ بر این اعتقاد و شعر او ائینہ ر وشنی کہ بی داردنہ عشوہ در مندانہ ندارد:

برگ گل رنگین ز مضمون منست

مصرع من قطرہ خون منست[26]

ویا:

باغبان زور کلامم آزمود

مصراعی کارید و شمشیری درود[27]

و نفت خود را از طالبان ہنر ہای با زاری باز میگوید:

تو گفتی از حیات جاودان گوی

بگوش مردہ ای پیغام جان گوی

ولی تویند این نا حق شناسان

کہ تاریخ وفات این وان گوی[28]

اعتقاد او در شعر بر این است کہ:

نغمہ میبا ید جنون پرو ردہ ای

اتشی در خون دل حل کردہ ای

افریند کاینات دیگری

قلب را بخشد حیات دیگر

زان فرا وانی کہ اندر جان اوست

ہر تہی را پر نمودن شان اوست[29]

دریکی از منظومہ ہای پر مغز خویش کہ گفتگوئی میان خدا و انسان استبقدرت سازدنگی بشر اشارتی بس نغر دارد. دراغاز خداوند خطاب بہ بشر میگوید:

جہان را زیک اب و گل افریدم

تو ایران و تا تار و زنگ افرید

من از خاک پولاد ناب افریدم

تو شمشیر و تیر و تفنگ افریدی

تبر آفریدی نہال چمن را

قفس ساختی طاہر نغمہ زن را[30]

و این انسان شاہکار افرینش پروردگار عجب زیرکانہ جوابی داد. انچان بپا سخی کہ بی شخ خدا را نیز خوش میاید. میگوید:

توشب افریدی چراغ افریدم

خیابان و گلزار و باغ افریدم

بیابان و کہسار و راغ افریدی

خیابان و گلزار و باغ افریدم

من انم کہ از سنگ ائینہ سازم

من انم کہ از زہر نو شینہ سازم[31]

این بشر بشر ایدہ ال فیلسوف شرق است.

اکنون کہ بیمار از مرگ برگشتہ خود توانی نو بخشیدہ بکار بزرگی دست میزند و باو شہاہبالی مجخشد کہ در فلسفہ او بہ (خودی)ہدیہ خاص اقبال است بہ بشریت و بخشی است بزرگ. بی انکہ حق مطلب ادا شود میتوان با کلامی از این بحث گذش کہ ہر کس بر خود مسلط است و امیر امیر است ہر چند گدا باشد و برعکس:

ہر کہ بر خود نیست فرمانش روا

میشودفرمان پذیر دیگران[32]

ویا:

تراش از تیشہ خود جادہ خویش

براہ دیگران رفتن عذاب است

گر از دست تو کار نادر اید

گنا ہی ہم اگر باشد ثواب است[33]

بت شکنی ژیکی دگیر از دفات چشم گیر اقبال است. تعصب ہا بتہای ماہستند چہ چشم و دل مارا بروی حقایق میبنداند و ما را اسیر و بردہ میداردن. او دشمن ہمہ خرافات و بتہا ست و چون بفلسفہاگاہی دارد با تیشہ منطق بر ریشہ بتہای دروغیںمیزند تابجایش خداوندانی راستین بسازد و چون برای از نوسختن بہ ویران کردن کردن محتاج است سر سختانہ ویران میکند و ویران میکند:

صورت نپرستم من بتخانہ شکستم من

ان سیل سبک سیرم ہر بند گستم من

در بود و نبود من اندیشہ گمانہا داشت

از عشق ہویدا شد این نکتہ کہ ہستم من[34]

ویا:

بتان تازہ تراشیدہ ای دریغ از تو

درون خویش نکا ویدہ ای دریغ از تو

گرفتم اینکہ کتاب خرد فرو خواندی

حدیث شوق نفہمیدہ ای دریغ از تو

طواف کع بہ زدی گرد دیر گ دیدی

نگہ بخویش نپیچیدہ ای دریغ از تو[35]

اقبال در مقامی بمناسبتی گفتہ است: (ہندوان مایلند مہین خود را ازاد ساختہ و حکومت خویش بدست گیرند اما تعصب طبقاتی را بیشتر از ازادی کشور دوست میدارند و برای بدست استقلال ہند قربانی کوچکترین تعصبات خود را روا نمیدارند)[36] در زندگانی اقبال ہر چہ مینگری تلاش است و طپش و کوشش کہ این طرز زندگانی ہمہ انہا ست کہ ہدفی وشن رادنبال میکنند و گویا کہ ارزش انسنہا باندازہ ہمین تلاشہاست. برا و مبارک بادان ثمرہ ہا کہ از تقلاہای خود برد و دلسوزی بسیار بر دست و پا و زبانہائی باد کہ ہرچہ کنند و گویند و پویند ہمچنان  در جای خویشند و در پی ثمری بسر و میمانند. بشعر او رو ارویم کہ برہان بزرگی است بر عشق او بدشواریہا:

در جہان نتوان اگر مردانہ زیست

ہمچو مردان جان سپردن زندگیست

عشق با دشوار ورزیدن خوش است

چون خلیل از شعلہ گل چیدن خوش است[37]

ویا:

میازرا زم بر ساحل کہ انجا

نوای زندگانی نرم خیز است

بہ دریا غلط و با موجشدر اویز

حیات جاودان اندر ستیز است[38]

خوبست بحث بت شکنی اقبال را با بیتی از صادق سرمد بپا یان بریم کہ:

اقبال بزرگ است کہ در عالم توحیدر

در بت شکنی دشمن اصنا م بزرگ است[39]

و تاریخ پا گفتہ است کہ بت خنان عقاید چہ دشواریہا تحمل کردہ اند:چہ سالہا سال زجرو جس و چہ دارہا و تیر بارانہا..اما اقبال از این سفر پر صعوبت برای خود (تنہائی) بہ ارمغان اوردہ است. بر سیر شہرت و ہیا ہوی انجمن خود را تنہا دیدہ است و دور خود را از ہمدلان و ہم نفسان خالی. شعر او جلوہ گاہ تنہائی است:

من اندر مشرق و مغرب غریبم

کہ از یاران محرم بی نصیبم

خم خود را بگویم با دل خویش

چح معصوما نہ غربت را فریبم[40]

و در این سرودہ او غم تنہائی موج میزند:

ادمی اندر جہان ہفت رنگ

ہر زمان گرم فغان مانند چنگ

ارزوی ہمنفس میسوزدش

نالہ ہای دلنواز اموز دش

گرچہ برگردون ہجوم اختر است

ہر یکی از دیگری تنہا تر ست

ہریکی مانند ما بیچارہ ای است

درفضای نیلگون اوراہ ای است

این جہان صید است و صیادیم ما؟

یا اسیر رفتہ از بادیم ما؟

زیر گردون خویش رایا بم غریب

زان سوی گردون بگو: انی قریب

زار نالیدم صدائی بر نخلست

ہم نفس فرزند ادم را کجاست

عمر ہا بر خویس میپیچد و جود

تا یکی بیتاب جان اید فرود

گر نرنجی این زمین شورہ زار

نیست تخم ارزو را سازگار

از درون این گل بیحاصلی

پس غنیمت دان اگرروید دلی[41]

او خویش را در مقام مقایسہ باگوتہ شاعر وفیلسوف المان کہ شبہات بسیار باو دارد گیارہ رستہ از خاک مردہ ای میداند و پر ندہ در گلستان خود غریبی.[42]

اقبال در تنہائی عمیق حیلت خوےش بروزگار پس از مرگ نیز اندیشدیدہ است بروگاریکہ شحرتش افاق گرفتہ و ہمچنان تنہا و نا شناختہ ماندہ است اقبال با شنائیہاظاہر کہ از حد نام و تاریخ تولد و مرگ و حوادث ظاہری زندگی پیش نمیرود بانگاہ طنز امیزی نگریستہ است:

چورخت خویش بربستم از این دیر

ہمی گویند با ما اشنا بود

ولیکن کس ندا نست این مسافر

چہ گفت و با کہ گفت و از کجا بود[43]

شاید حاصل ہمہ گفتار ہا رسا و نا رسا در روز اقبال و بیاد او در راہ انست کہ گفت شود اقبال ---ما با تو بیگانہ نماندن ایم درد توبجان حس کردہ و غم تو بجان چشیدہ ایم شاد باش کہ در کام یا بی ہای اسیا بہرہ ای بزرگ نصیب تو است.

این نگاہی بود نا تمام از دو جلوہ گاہ سیاست و تنہائی بشعر اقبال یا دست کم طرحی از او طرحی از مرد بزرگ مشرق عاشق مشرق و دشمن ہرچہ او را دشمن است. سیاست مدار و اشاعر بزرگ. مبا رز و دانا ابکار خود نخستین و دلیر ترین فردی کہ نقشہ پاکستان امروز را طرح ریزی کرد و نشانی از یک مسلمان واقعی بہمان منعای واقعی:

مسلمان غم دل در خریدن

چوسیماب ازتپ یاران تپیدن

حضور ملت از خود در کدشتن

دگر بانگ انا الملت کشیدن[44]

پس شگفت نیست کہ او در بین مبارزین خود نیز دوستداران بیشمار دارد. وقتی سخن از مردانی چون اقبال بمیان میاید مرزہا از میان بر میخیزند و دوگانگی ہا وصد گانگیہا بہ یگانگی ہدل میشود. بہ یگانی خاور و ابستہ است بہ یگانی عالم و حاصل ہمہ ان گفتار و کردار ہا موجی از صافی و زلالی بودہ است در درون مردابی و یا جریان سیلی تند در دل با طلاق ... بہمین جہت ما روز اقبال را کہ شاعری پاکستانی است با معیار کوچک (کشور من) نمی سنجیم بلکہ او را با میزان بزرگ (درد من و دنیای من) مینگریم. روانش شاد باد کہ در دنیای ہنر بہر ای چنی نعظیم دارد و برای ما کہ ایرانی ہستیم بویژہ حماسہ ای بزرگ است کہ زبان ما را برای پیام بزرگش بمشرق بر گذیدہ است. اژار اقبال بزبان فارسی بمراتب بیش از اژار او بزبان اردو است و این خود تجلیلی است از زبان عزیز و دیرینہ ما. دران سوی مرز بزرگ مردی ایران ندیدہ در خانہ ای اردو زبان دیدہ بعالم گشودہ دل از دست افرنگینا خون گشتہ اندیشہ ازادی ملت مسلمان ہند انقلابی در جان پاکش بر انگیختہ قلم بر دست میگیرد و از جان ما بہ سخن یعنی شعر لباس میبافد کہ از تار و پود حریر سخن فارسی است شاید بنظر شگفت اید کہ چرافارسی؟ اما راستی کدام زبان ان گسترش و لطافت او انعلاف دار د کہ بتواند با سخگوئی روحے چون روح مولانا جلال الدین رومی بودہ باشد و در دست و قلم شمس الدین حافظ نقش و نگاری کند کہ بمعجزہ بماند. نیاز روح شرق را زبان قادر شرق میتواند ادا کند. و یگانگی زبان خود دلیلی بریگانگی دلہاست.

آرزوی اقبال را ارزو میکنیم کہ میگوید:

بر جوانان سہل کن حرف مرا

بہر شان پایاب کن ژرف مرا

این سخن اراستن بی حاصل است

بر نیاید انچہ در قعر دل است

گر بگیم میشود پیچیدہ تر

حرف و صوت او را کند پوشےدہ تر

سوز او را از نگاہ من مگیر

یا ز آہ صبحگاہ من بگیر[45]

با مضمون سخنی از استاد سعید نیسی سخن پپا یان باید برد کہ ہرچہ گوئیم ہمچنان در ابتدائیم. اقبال اگر روشن کنندہآسمان پاکستان است البتہ روشن گر ایران ہم ہست زیرا دوخانہ دیوار بدیوار را خورشید باہم روشن میکنند.[46]

فٹ نوٹ