IQBAL DAY IN AFGHANISTAN

To celebrate 27th death anniversary of Iqbal, the great poet of the East, a meeting was held under the presidentship of the great literateur and poet of Afghanistan, Ustad Khalil al-Allah Khalili, in the Pakistan Embassy, Kabul. Several scholars, poets and writers participated in this function and spoke about Iqbal's life and thought. The paper of Professor Ghulam Husain Mujaddadi, Head, Department of Literature, Kabul University, is reproduced below from Adab, a bimonthly (Vol. xiii, nos. 1-2) Persian magazine of the Faculty of Literature, University of Kabul.

SPEECH

by

Professor Ghulam Husain Mujaddadi

مرحوم علامہ اقبال در ۲۱ اپریل ۱۹۳۸میلادی مطابق اول ثور ۱۳۱۷از جہان فانی بہ عالم جاودانی رحلت نمودہ ا ست.

زندۂ جاوید ماند ہر کہ نکو نام زیست

کز عبقش ذکر خیر زندہ کند نام ر ا

دوستداران شعر و ادب و علاقہ مندان دانش معرفت، روز بادبود آن ادیب دانشمند و عارف عالی مقام راہر سالی با اہتمام خاصی استقبال می کنند.

میتوان اذعان نمود کہ تذکار و تجلیل خاطرات رجال ستودہ خصالی ہمچو علامہ اقبال نہ تنہا برائے ہم و طنانش بلکہ برائے کلیہ منتسبین عالم ادب و معرفت مایہ تلذذ معنوی ووسیلۂ کسب الہام و فیض است. وی فیلسوف متفکری بودہ کہ افکار عمیق خویش را با احساسات و عواطف ہالیۂ خود را آمیختہ و آنہارا بزباندلپذیر شعر افادہ کردہ است. وی چنان آژار گزیدہ ای بہ یادگار گزاشتہ کہ می  سزد ہر یکی ازآنہا با ذوق و اشتیاق تمام معالعہ شود و مورد استفاضہ قرار گیرد.

علامہ اقبال یک فیلسوف مسلمان، یک متفکر متدین و خداشناس، یک ادیب عارف و یک شاعر بشر دوست و محب زادی است.

اقبال بہ حضرات پیغمبر اسلام سیدالانام عقیدت واخلاص کاملی دارد و بہ علویت و حقانیت دین مبین اسلام از صمیم قلب گرویدہ است. وی بنای فلسفۂ خویش را ب ر اصول و اساسات متین اسلامی اتسناد دادہ و انسان را بر تزکیۂ نفس، تصفیۂ ضمیر، تربیۂ خودی و تنمیۂ شخصیت ارشاد میکند.

علامہ اقبال نہ تنہا بر اسرار و رموز متصوفین اسلام و سلوک الیشان بہ رستی واقف است بلکہ راجع بہ جریا نات فکری و فلسفۂ عالم شرق و غرب نیز دارای اطلاعات جامعی است و دربارۂ عقائدو نظریات حکماء و فلسفۂ مشرق و مغرب در کتاب پیام مشرق خود در قسمت (نقش فرنگ( تبصرہ ہا نمودہ و افکار عارفانۂ خویش را نیز در برابر آنہا ابرار میدارد.

در حالیکہ فیسلوف فرانسوی دریکارتبرائے حصول یقین دربارۂ وجود و ہستم خویش چنین اظہار نمودہ بود: ’’چون میاندیشم پس ہستم‘‘۔ علامہ اقبال این مفہوم فلسفی را بہ زبان جذاب شعر چنین بیان مکنند:

در بود و نبود من اندیشہ گما نہا داشت

از عشق یقینم شد این نکتہ کہ ہستم من

در واقع ہمیںعشق اس ت کہ در قلب انسان تپش و جنبش ایجاد میکند، اورا بہ فعالیت در اجرای وظایف و وجایب انسانی سوق می دھد و در راہ نیل بہ مطلوب ورسیدن بمفکورہ ہاو نصبا لعین ہای عالی بہ سعی و مجاھدت وامیدارد و باعث ادراک وجود و ابراز ہستی وی میگردد.

الحق عشق کالون فلسفۂ علامہ اقبال را تشکیل میدھد:

ز شعر دلکش قبال میتوان دریافت

کہ درس فلسفہ میداد و عاشقی و رزید

و در ہمہۂ افکارت و اشعارش جذبۂ عشق و عاطفۂ سوز و گداز محسوس است و در پیام مشرق تحت عنوان (عشق) گوید:

عقلی کہ جہان سورد بک جلوۂ یبباکش

از عشق بیاموزد آئین جہان تابی

عشق است کہ درجانت ہر کیفیت انگیزد

از تاب و تبرومی تا حیرت فارابی

ہر معنئی پیچیدہ در حرف نمی گنجد

یک لحظہ بدل در شو شاید کہ تو دریابی

در ہمیں مضمون در جاوید نامہ گوید:

زندگی را شرع و آئین است عشق

اصل تہذیب است دین، دین است عشق

ظاہر اور سوز ناک و آتشین

 باطن او نور ربا لعالمین

ازتب و تاب درو نش علم و فن

از جنون ذو فنونش علم و فن

دین نگردد پکتہ بی آداب عشق

دیگر بگیر از صحبت ارباب عشق

در جای دیگری در پیام مشرق فرماید:

بچشم عشق نگر تا سراغ او گیری

جہان بچشم خرد سیم یا و نیرنگ است

ز عشق در عمل گیرو ہر چہ خواہی کن

کہ عشق جوہر ہوش است وجان فرہنگ است

علامہ اقبالدر کتاب مثنوی اسرار خودی بشرح نکتۂ اساسی فلسفۂ خویش پرداکتہ و درآن مفہوم (خودی) را نقطۂ آغاز اتکای افکار فیلسوفانۂ خود قرار دادہ و چنین ایضیاح میکند:

’’خودی یکے از مہمترین سایلی است کہ بار زندگانی انسان رابطۂ محکمی دارد. خودی نہ تنہا سبب بقا انسان و ہر موجودی از موجودات این عالم است بلکہ اصل نظام و تسلسل حیات تعینات وجود نیز بران مرتبط است.

بعقیدۂ اقبال خودی نام مجموعۂ قوائ نہفتہ است کہ در ہر فردی از افراد کائنات (چہ ذی وح باشد و چہ غیر ذی روح) وجود دارد. بقا و استحکام پیکر ہستی نیز مربوط بہ ظہور وانکشاف آثار خودی است طور یکہ گوید:

پیکر ہستی ز آثار خودی است

ہر چہ می بینی ز اسرار خودی است

وی معتقد است کہ انسان باید خیشتن را و انماید و نیروی خفتہ و نہفتۂ خود را بیدار و آشکار سازد:

وا نمود خویش را خودی خودی است

خفتہ در ہر ذرہ نیروی خودی است

و در ارمغان حجاز خود چنین افادہ میکنند:

خودی را از وجود حق وجودی

خودی را از نمود حق نمودی

نمیدانم کہ این تابندہ گوہر

کجا بودی اگر دریا نبودی

و نیز داستان عشق و محبت را در ضمن اسرا خودی چنین اظہار میدارد:

نقطۂ نوری کہ نام او خودی است

زیر خاک ما شرار زندگی است

از محبت میشود پایندہ تر

زندہ تر، سوزندہ تر، تابندہ تر

فطرت او آتش اندوزد ز عشق

عالم افرصوزی بیاموزد ز عشق

علامہ اقبال برای بقا و اقوام خو دی، داشتن آرزو تقویۂ آنرا لازم میداند و یاس را نکوہش میکند۔ چنانکہ گوید:

آرزو ہنگامہ آرائی خودی است

موج بیتابی، ز دریای خودی است

آرزو، صید مقاصد را کمند

دفتر افعال را شیرازہ بند

آرزوا رتا در دل خود زندہ دار

تا نگردد مشت کاک تو غبار

آرزو جان و جہان رنگ و بو است

فطرت ہر شی امین آرزو است

اقبال در این اثر خویش برای تربیت و تکامل خودی و رسیدن بہ ہدف نہای و ارتقا  بمرتبۂ علیاء پیمودن سہ رحلہ را بیان کردہ است

مرحلۂ اول اطاعت است کہ در آن بخدمت، مشفت، صبر، استقلال، متانت و تحمل توصیہ میکند و انسانرا بہ پیروی ازاحکام شرع مبین تحریض مینماید.

مرحلۂ دوم مسالہ ضبط نفس و درست گرفتن زمام اختیار خود و حکومت بر نفس است طور یکہ گوید:

نفس تو، مثل شتر خود پر ور است

کود پرست و خود سوار و خود سراست

مرد شو، آور زمام او بہ کف

تاشوی گوہر، اگر باشی خزف

وماحصل مرحلۂ سوم، ارتقاء انسان بدرجہۂ عالیہ نیابت الہی است:

نایب حق در جہان بودن خوش است

بر عناصر حکمران بودن خوش است

اقبال بہ مجاہدات در عمل، سعی و کوشش دائمی، تعریض و تشویق مینماید و اصل زندگی را در جنبش و کوشش میداند:

زندگیت نیست بجز جنبشی

راحتیت نیست مگر کوششی

ہستی را در حرکت و فعالیت، و نیسی را در سکون و عطالت تصور می نماید و میگوید:

درین دریا چو موج بے قرارام

اگر بر  خود نہ پیچم نیستم من

واین مفہوم را تحت عنوان ’’زندگی و عمل‘‘ چنین تمثیل میکند:

ساحل افتادہ گفت، گرچہ بسی زیستم

ھیچ نہ معلوم شدہ آہ کہ من چیستم؟

موج زخود رفتہ ای، تیز خرامیہ و گفت

ہستم اگر میروم، گر نروم نیستم

علامہ اقبال در جاوید نامۂ خود تحت عنوان ’’حکمت خیز کثیر است‘‘ بہ اقتباسا ز مفہوم آیہ کریمۂ ’’من یوتی الحکمہ فقد اوتی خیراً کثیرا‘‘  گوید:

گفت حکمت را خدا خیر کثیر

ہر کجا این خیر را بینی بگیر

علم، حرف و صورت را شہپر دہد

پاکی گوہر، بہ ناگوہر دہد

علم را بر اوج افلاک است رہ

تا ز چشم مہر بر گیرد نگہ

نسخۂ او نسکۂ تفسیر کل

بستۂ تدبیر اور تقدیر کل

و توصیہ میکند کہ علم باید با محبت و بشر دوستی و خیر خواہی توام باشد:

علم را بےسوز دل خوانی، شراست

نور او تاریکی بحر و براست

عالم از آغاز او کور و کبود

فرودینشن برگ ریز ہست و بود

بے محبت علم و حکمت مردہ ای

عقل تیری بر ہدف نا خوردہ ای

و در ارمغان حجاز راجع بہ ’’تربیت‘‘ گوید:

ادب پیرایۂ نادان و دانا است

خوش آنکو از ادب خود را بیار است

ندارم آن مسلمان زادہ را دوست

کہ در دانش فزود و در ادب کاست

علامہ اقبال راجع بہ تعلیم گوید:

بہ پور وخویش دین و د انش آموز

کہ تابد چون مہ و انجم نگینش

بدست او اگر دادی ہنر را

ید بیضاست انہ ر آستینش

و دربارۂ نارسای منطق و عدم کفالت عملیہ استدلال از نگاہ تفکر متصوفانہ چنین اشارہ میکند:

مرا از منطق آید بوی خامی

دلیل او دلیل نا تہامی

برویم بستہ در ہا را کشاید

دو بیت از پیر رومی یا ز جامی

طوریکہ دیدہ میشود علامہ اقبال ہر موقعی کہ فرصتی دست دادہ از کاطرات عرفاء و حکمای افغانستان کہ با ایشان محبت و علاقۂ معنوی داشتہ با منظومہ ہائی جذابی تذکراتی دادہ است. چنانچہ بمناسبت زیارت مزار حکیم سنائی گفتہ است:

آہ غزنی آن حریم علم و فن

مرغزار شیر مردان کہن

خفتہ در خاکش حکیم غزنوی

از نوای او دل مردان قوی

در فضای مرقد او سو ختم

تا متاع نالہ م ی اندوختم

و بمناسبت زیارت ارواح سید جمال الدین افغانی و سید حلیم پاشا در ضمن منظومہ خویش (جاوید نامہ) اظہار داشتہ:

رفتم و د دیدم دو مرد اندر قیام

مقتدی تاتار و افغانی امام

سید السادات مولینا جمال

زندہ از گفتار او سنگ و سفال

طوریکہ از مطالعۂ آثار علامہ اقبال مستفاد میشود وی در اوایل بزبان اردوشعر میگفت و منظومہ ہای شیوای او در زبان اردو از یادگار ہای بسیار گراں بہای اوست. ولے ہنگامی کہ وی ملتفت شد کہ افکار نغز و تصورات زیبای او بہتر میتواند در طرز گفتار دری ساحۂ انکشاف و تکامل خود را در یابد و بہ سلاست وحلاوت بیشتری نایل آید، سروع کرد تا زبان دری را وسیلۂ افادۂ افکار دقیق و ابراز حسیات بدیع خویش قرار دہد چنانکہ خود او در این بارہ اظہار میدارد:

گر چہ  ہندی در عذوبت شکر است

طرز گفتار دری شیرین تراست

فکر من از جلوہ اش مسحور گشت

خامہ من شاخ نخل طور گشت

وی در ۱۲۹۳ہجری اولین مثنوی خود را بنام ’’اسرار خودی‘‘ بزبان دری منتشر نمود کہ بلا شبہ نتیجہ الہاماتی بودہ است کہ او از مولینا جمال الدین محمد بلخی و مثنوی معنویٰ وافر گرفتہ است.

علامہ اقبال نیست بہ جلال الدین محمد بلخی عشق و محبت سر ساری داشتہ و ذکر او را در آثار خود در مواقع متعددی درمیان آوردہ است طوریکہ میگوید:

بیا کہ من ز خم پیرو روم آوردم

می سخن کہ جوان تر ز بادۂ عنبی است

وی نہ فقط ارادت مخصوص بہ جلال الدین محمد بلخی و آثار او ابراز داشتہ بلکہ آژار اکثر شعرای بزرگ زبان دری را مطالعہ کردہ و انطباعات آن ہا را بہ وجہ احسنی منعکس ساختہ است. در بعض مواقع اسمای ایشان را در اشعار کود تذکر دادہ و در موقع دیگری اشعار آنہا را درا شعار خویش بطور شالیستہ ای تضمین نمودہ است.

اشعار فارسی ایں ادیب دانشمند درشش مجلد تدوین شد کہ لخستین آںہا موسوم است بہ (مثنوی اسرار و رموز) کہ جزء اول آں بہ (اسرار خودی) و جزء دوم آں بہ ’’رموز بے خودی‘‘ معنون شدہ است.

(زبور عجم) دو مین مجموعۂ اشعار فارسی اوست کہ ابتدای آن ہاوی غزلیات و بعضی قطعات و مستزادھا ست. و جزء دوم آں مثنوی ’’مثنوی گلشں راز جدید‘‘ نام دادہ و جزء سوم آن ’’بندگی نامہ‘‘ است. سو مین اثر منطوم اقبال ’’پیام مشرق‘‘ است کہ دویتی ہای آن بعہ از مقدمہ ای بنام ’’لالۂ طور‘‘ شروع میشود. جزء دوم ایں منظومہ را ’’افکار‘‘ نام نہادہ و در این قسمت ا نواع مختلف شعر از قبیل غزل، قطعہ، مسمط، ترکیب بند، مستزاد وہتی قصبدہ وجود دارد. جزء سوم این کتاب غزلیات اوست، تحت عنوان (می باقی) و جزء چہارم را ’’نقش فرنگ‘‘ نام گذاشتہ است. چہار مین اثر کود را بنام فرزندش ’’جاوید نامہن‘‘ مسمی نمودہ و درین مظومۂ خوسد غزل معروف مولانا جلال الدین بلخی را زمزمہ میکند کہ مطلعش اینست:

بکشای لب کہ قند فرا وانم آرزو ست

بنمای رخ کہ باغ و گلستانم آرزو ست

پنجمین کتاب او حاوی در مثنوی است بنام ’’مسافر‘‘ و ’’پس چہ باید کرد اے اقوام شرق‘‘ کہ اولی در باب سفر شاعر بکابلو دومی راجع بہ مباحث مختلف عرفان فلسفی، دہنیو اخلاقی است و آخرین اثر منظومہ کہ پس ازوفات وی انشار یافتہ ’’ارمغان حجاز‘‘ است۔

مرحوم علامہ اقبال بہ شاہ، ملت و کشورا فعانستان محبت و علاقۂ خاصی داشتہ است. او ملت افغانستان را بہ منزلۂ قلب آسیا محسوب داشتہ و گفتہ است:

آسیا یک پیکر آب و گل است

ملت افغان در آن پیکر دل است

و ہنگامیگہ علامہ اقبال وارد شہر کابل شدہ بحضور اعلیٰ حضرت محمد نادر شاہ شہید باریاب گشتہ چنین اظہار عقیدہ نمودہ است:

شاہ را دیدم در آن کاخ بلند

پیش سلطانی فقیر دردمند

خلق او اقلیم دلہا را کشود

رسم و آئین ملوک آنجا نبود

من حضور آن شہی والا گہر

بے نوا مردی بہ دربار عمر

جانم از سوز کلامش در گداز

دست او بوسیدم از راہ نیاز

پادشاہی خوش کلام و سادہ پوش

سخت کوش و نرم خوی و گرم جوش

و نیز علامہ اقبال در ہمیں کتاب ’’مسافر‘‘ خود خطاب بہ اعلیٰٰ حضرت معظم ہمایونی مح محمد ظاہر شاہ میگوید:

اے قبای پادشاہی بر تو راست

سایۂ تو خاک ما را کیمیاست

خسروی را از وجود تو عیار

سطوت تو ملک و دولت را حصار

از تو ای سرمایہ فتح و ظفر

تخت احمد شاہ را شانی دیگر

حضار محترم!

دربارۂ مرحوم علامہ اقبال ممکن بود مطالب زیادی عرض کرد و در سرح ہر بیتی از آژار و او صفحاتی نوشت. آنچہ ما بیان کردیم جستہ جستہ و بالاختصار بود و براۂ علاقمندان ہمیشہ میسر است کہ از مطالعۂ آژار این ادیب ارجمند استفادہ ہای فراوانی بنماید و از حفوظ بدیعی، تصوفی، عرفانی و فلسفی آنہا بقدر کافی متمع شوند۔