IQBAL DAY IN ZAHIDAN

The Consulate of Pakistan in Zahidan held an Iqbal Day meeting on 21st May, 1966, which was attended by over two hundred guests. General Nasrullahi, Governor General of Baluchistan and Seistan, Governors of Zahidan, Zabul. Iranshahr and Sarawan, Additional Commissioner, Quetta Division, Mayor of Zahidan, heads of all local civil and military departments, Indian Vice-Consulate staff, leading Iranian and Sikh merchants attended the meeting. Lt. General Nasrullahi was the chief guest. Mr. Ali Asghar Mazhari, Director of Information and Radio, Baluchistan and Seistan ; Mr. Muhsan Daoodi, Secretary, Hizbe Iran-e-Navin, read papers on Iqbal which are reproduced below in Persian,

In the end the Governor General also spoke extempore. He paid glowing tributes to Iqbal. Edulogizing his services he said that Iqbal was not only the national poet of Pakistan but also of India, Afghanistan and Iran and these countries should be equally proud to call him their own Iqbal, he said, was the strong supporter of Muslim unity and he was a true Musalman. For his love for the House of the Prophet the Governor-General quoted extensively from Iqbal's poem's written in praise of Ali, Husain and Fatima. He said that in spite of the fact that Iqbal got his higher education in Europe, there was not the slightest influence of Europe on his thoughts. He stressed that if Europe could be proud of Goethe, Shakespeare, Victor Hugo, etc., the East, particularly the Muslim world, was very much proud of Iqbal. Referring to the political awakening which Iqbal brought about in the Muslims of the Indo-Pakistan sub-continent, he said that the advent of Pakistan was an eloquent proof that countries cannot be conquered with armies but by the brains of the people and so long as they are mentally alive the nations are not subdued and they always express themselves.

In the end General Nasrullahi prayed for the unity of Iran and Pakistan under the guidance of the Shahanshah of of Iran and the President of Pakistan.

ADDRESS

ٓٓآقا علی ا صغر مظہری

ساز تقدیرم و صد نغمہ پنہاں دارم

ہر کجا زخمہ اندیشہ رسد تار من است

ادمہا سر گذشت می افرینند—

تاریخ افریدہ ہمیں ادمہای سر گذشت افریں

است— اما از ہمہ دورہ ہای تاریخ و از میان عصر ہای بسیار دور تنہا تعدادی انسان پیدا سدہ اند کہ خودا دم افریں بودہ اند چہ ایناں انچہ را بہ ادمی فضیلت و برتری میدھد افرید اند۔

ایں ادم افریں ہا در طول زندگی بشر در ہر عصر و زمان انگشت شمار بودہ اند ولی با اینہمہ ہر چہ ادمی دارد بدیدہ افرینش انہا است— درمیان ایں انگشت شمار ادم افریں ہا کہ اکثرا در گہوارہ تمدن بشریت یعنی مشرق زمین افریدہ و افرینندہ سدہ اندفیلسوفی والا و توانا را بنام دکتر محمد اقبال لاہوری مپیتوان نام برد کہ ایں مجلس بیاد بود او و بخاطر تجلیل از مقام بلند بایہ او زینت یافتہ و ایں ذرہ را نیز ہوای ان درسر افگندہ اند کہ پیرامون اندیشہ ہای این حکیم بزرگ و عارف ربانی سخن بگویم حال آنکہ خود را شیاستہ ایں کند و کاو نمیدانم و بانکہ سالہاست خوشہ چمن خرمن گراں بار اثار این فیلسوف بزرگ انسان افرین ہستم. اذعان دارم کہ مرا حد ایں مداخلہ نیست ولی چہ کنم کہ اجرای امر سروران را ادب و فریضہ میشمارم. روی ایں اصل نا چار بزعم خود بدون حب و بعض و با اظہار ایں مطلب کہ ہر کس بقدر فہم خور ازاثار این فیلسوف درک میکند ادراکات خود را در طبق خالص نہادہ و بہ پیشگاہ مبارکش کہ ہم اکنون بہ اندیشہ حقیر ناظر ایں مجلس بی ریا است تقدیم مینمایم و امیدم ان است کہ مرا در انجام ایں مہم یاری کند تاخدای نا کردہ بر خلاف چیزی نگویم و بیراھہ نپیوم— پس اینجا است کہ بنا بہ گفتہ خود او کہ فرماید:

دلیل منزل شوقم بدامنم اویز

شود زاتش نابم بخاک خویش امیز

ناچار بدامنش می اویزم و از حق استمداد م ی طلبم ولی بہر حال مرا از انجام این مہم رعبی و ہراسی در سرافتادہ اگرچہ مقابل شور و شوق و ذ وقی در دل پر تو فکن گشتہ و بیشتر از ایں جہت سر گردانم ساختہ کہ باید ایں دریای بیکران را در ظرف کوچکی بریزم و سخن کم گویم وحد سخن را ہم ادا کنم و پیداست کہ

گر بریزی بحر را در کوزہ ای

چند گنجد قسمت یکروزہ ای

ولیکن بازھم بگفتہ مولانا جلال الدین:

اب دریا را اگر نتواں کثید

ہم بقدر تشنگی باید چشید

راز را گرمی نیازی دربیان

در کہا را تازہ کن از قشر ان

اکنون اجازہ فرمائید در اغاز سخن پیرامون ارتباط معنوی و ادبی ایران و شبہ قارہ ہند و پاکستان و نفوذ ادیبات فارسی و معنویات ایرانی در ان سر زمین و بخصوص در قسمت غربی ان کہ امروز کشور ہم کیش و ہم عہد و پیمان ما پاکستان است. مطلبی کوتاہ بگویم وان گاہ کہ بزمان و عصر اقبال رسیدم بہ اصل مطلب بپردازم. ہمانطور یکہ حضار محترم استحضار دارند در دورہ غزنویان و غزنین مرکز علم و ادب شد و سلطان محمود غزنوی زبان پارسی را بہ ہندوستان برد و ارتباط بیں ادبیات ہندی و پارسی بیشتر شداینکہ گفتم بیشتر شد بدان سبب است کہ این پیوستگی از دیر زمان بود چہ زبان Avestaeiاوستائی با زبان سانسکریت Sanskritکا ملا شبیہ است و حتی روایا ت کتب دینی ودا Vedaو اوستا Avesta بہم مانند— پس از سلطان محمود غزنوی رواج زبان پا رسی در شبہ قارہ ہند و پاکستان افزون شد و شاعری بزرگ چون مسعود سعد سلمان در لاہور تولد یافت و ستارہ درخشاں زمان گردید— در قرن ہفتم فخر الدین عراقی مدتی از زندگی خود را در ہند گذراند و در قرن ہشتم ہجری دامنہ وسعت و نفوذ زبان پارسی افزوں گردید و امیر خسرو دہلوی در ہندشہرت یافت و بالاخرہ در قرن دہم و بہگنامہ غوغای مغول بزرگ شاعرانی از ایران رخت بربستند و بہ دیار ہند شافتند— چونان صائب تبریزی— فیض رکنی— عرفی شیرازی و ہمینہا بودن کہ سبک تازہ ای را بنام سبک ہندی در ادبیات ما بوجود اور دند و رواج دادند— چہ شد کہ اینان بہند رو کردند و چرا از م یان انہمہ پہن دشت گیتی ایں سر زمین افسانہ ای را بر گزیدند— بخاطر انکہ زبان شیرین و شعر دل انگیز پارسی در ان دیار خریدار داشت و تقریبا زبانی بود کہ ہمہ می دانستدند و بان عشق می ورزیدند و خلاصہ میتوان گفت کہ اگر زبان محاورہ و مطالعات روزمرد شان نبود زبان ادبی و مبین احساسات شان بہر شکل و صورت بشمار م یرفت و ہم یں عوامل موجب شد تا اقبال کہ از د وران کودکی بہ شعر و شاعری مشغول بود و شوری در سر و ذوقی در دل نہفتہ داشت ز بان محلی و زبان اردو را رہا سازد و زبان شیرین پارسی را برای بیان احساسات و مطالب خود بر گزیند والحق کہ در ایں م یدان جنان ترک تازی کرد کہ گوی از ہمہ ربود و در شمار بر گزید گان این جمع در امد— ایں است نظر او در بارہ زبان پارسی.

ہندیم از پارسی بیگا نہ ام

ماہ نو باشم تہی پیمانہ ام

گرچہ ہندی در عذوبت شکر است

طرز گفتار دری شیرین تر است

پس بدینگونہ اقبال زبان دری را بر گزید ولی چرا او کہ فیلسوف بزرگ و یا مبشری دانا و توانا ب ود شعر را برای بیان احساسات خود انتخاب کرد. ایں سوال را بدینسان می توان جوابش گفت کہ معانی و مفاہیم وقتی با بیان لطیف ادا شود بر دل می نشیند و ہر گاہ در قابل نظم در اید موزوں گردد وان م یشود کہ سعرش نام یم و ایں کاری است کہ از عہدہ ہمہ کس ساختہ نیست و بشری کہ دارای احساسات رقیق نباشد و از نظر معنوی بہ درجات عالی نرسیدہ باشد از انجام ای ں مہم برنمی اید. خاصہ شاعر فقط در اندیشہ شعر نباشد و شعر را وسیلہ ای انتخاب کردہ باشد ہمچوں اقبال کہ باہمہ علاقمندیش بہ شعر پارسی و با ہمہ ان کہ این قلاب را ب رای عرضہ کردن افکارش بمنظور مرمت ساختمان دماغی بشریت بر گزیدہ حتی ازعنوان شاعری ہم گریزان بودہ است چنانکہ خود او فرماید:

نہ بینی خیر ازان مرد فرودست

کہ برمن تہمت شعر و سخن بست

حالا کہ با اقبال و راہی کہ بہ شاعری او منتہی شد چند کوچہ ای ھم قدم شدیم و ہم سخن بسراغ دیوانش می رویم. راستی ہر گ ز دیوان او را مونس دل خود ساختہ اید. بحق ہق کہ اگرا یں کار را با حال خاص خود انجام دہیم مثل ایں است کہ بقول استاد دشتی بدماریکی از ستارگان وارد شدہ ایم و در جائی والا تر شامل تر و پہناورتر از اتمسفری کہ این خاکداں را در بر گرفتہ سیر می کنیم و بہ ایں نکتہ واقف م یشویم کہ بجائی راہ یافتہ ایم کہ ستارگان موجودات زندہ ای ہستند و با ادم سخن میگویند و بہ ان روح محیط و جاویدان کہ در فضای لا یتناہی موج میزند نزدیک م یشویم. ایں عجب نیست زیرا اقبال بہ اوج زیبائی مجرد می پرد و بسوی بی سوئی و از خودی بہ بیخودی میرود. براستی دیوان اقبال دریاست ارامش ان زیبا و ہیجان ان فتنہ انگیز است مثل دریا موج و طوفانی است مثل دریا جلوہ گاہ رنگہای بدیع گونا گون است و محلی تجلی مہر و ماہ و جلوہ گاہ افرینش نقشہای غروب.

انہا کہ کم و بیش با اثار اقبال اشنایند بہ ایں نکتہ واقفند کہ دیوان اقبال تنہا شعر نیست بلکہ غوغای یک دریای متلاطم و طوفانی وا نعکاس یک روح غیر ارام و پر از ہیجان و لبریز از شور جذبہ است و باز ہم از زبان خود او بشنوید کہ فرمای د

اشنای من ز من بیگانہ رفت

از کمستانم تہی پیمانہ رفت

من شکوہ خسروی او را دہم

طاق کسری زیر پای او نہم

او حدیث دلبری خواہد ز من

اب و رنگ شاعری خواہد زمن

کم نظر بی تابی جانم ندید

اشکارم دید و پنہانم ندید

ترک گل رنگین و مضمون من است

مصرع من قطرہ خون من است

پس بدینسان ستارہ ای در مشرق درخشید و زبان شعر را برای بیان مقصود خویش بر گزید. جمعی او را مبشر خواندند، گروہی فیلسوف بزرگش شمردند و بیشمار مردمی او را پدید اورندہ مکتب خاص تربیت اسلامی نامیدند و جمعی نیز نہ او را صوفی و عارف خوانند و نہ فیلسوف و شاعر دانند بلکہ اقبال را انسانی مخصوص بخود ذکر کردہ اند. ولی ایں ذرہ بزغم خود با قبول ہ مہ آنچہ دیگراں گفتہ اند او را عارفی بزرگ و ربانی میشمارم و بہترین دلیلی ہم کہ عرضہ میدارم این است کہ او مولانا جلا الدین محمد بلخی را مقتدای خود خواندہ. پس او از عرفان توشہ ای غنی دارد و ہر چہ ہم دارد از پر تو ہمین است و بس. اقبال اموزگار عشق و الفت است اموزگاری کہ در وادی محبت باہمہ کس ہمراہ و در خلوت عشق با ہر دلسوختہ ای دمساز و گرچہ طرحی نو در انداختہ ولی بمصداق ایں بیت شیریں حافظ کہ فرماید

یک قصہ بیش نیست غم عشق و ایں عجب

کز ہر دہاں کہ می شنوم نا مکرر است

گفتہ ہای اوہم سلما نامکرر است و نو. ولی بہر حال از مغزن عرفان سر چشمہ گرفتہ است. اینجا نا گزیر باید ازدواوین لغرت استمداد بجویم و برای روشن شدن خودم و جلب توجہ حضار محترم بہ نکاتی کہ میہ انند ایں نکتہ را عرض کنم کہ عرفان بمعنی باز شناختن است و در حدیث نبوی ہم چنیں امد.

من عرف نفسہ فقد عرف بہ

کہ ترجمہ اس انراہم بہتر است زبان مولانا عرض کنم:

بہر ایں پیغمبر انرا شرح ساخت

کانکہ خود بہ شناخت یزداں را شناخت

ایں خنک تر انکہ ذات خود شناخت

اندر امن سرمدق قصری بساخت

ذکر ایں موضوع نیز بنظر میرسد ضروری باشد کہ عرفان دین و مذہب خاص نیست کہ ما مقرر داشتہ باشیم۔ اقبال را عراف بخوانیم خیز راہی مخصوص بخود دارد و باہمہ مذاہب بصور مختلف سازش دارد۔ و اینکہ بعض خیال میکنند عارف و صوفی با عرفان و تصوف یکی است گمان میکنم کہ صحیح نباشد زیرا با انکہ عارف و صوفی را بیک معنی گفتہ اند اما در اصل تصوف یکی ازشعب و جلوہ ہای عرفان محسوب می شود و ممکن است شخصی عارف باشد اما صوفی نباشد چنانکہ ممکن است شخص بظاہر داخل طریقہ تصوف باشد اما از عرفان بہرہ ای نبردہ باشد. پسعارف حقیقی کسی است کہ ہم دارای دین و مزہب باشد و ہم اہل ریاضت و کشف و شہود بطوریکہ از مرتبہ علم القین بہ مقام عین الیقین و حق الیقین رسیدہ باشد و از ہمہ بریدہ و بدوست پیوستہ باشد. بقول فیض کاشانی کہ فرماید:

ازاں ز صحبت یاراں کشیدہ دامانم

کہ صحبت دگری میکشد گریبانم

و نکتہ مہم این است کہ مقصود از ہمہ ان ہا کہ عارف انجام میدہد خدا اوست و بس. زیرا او را نہ ترسی از دوزک در دل است نہ ہوای بہشت در سر. بہ استناد ایں بیت جناب دکتر نور بخش کرمانی کہ فرماید:

مرو بصومعہ کانجا بہشت بفروشند

بیا بکوی خراپا تیان خدا اینجاست

آنچہ ایں ذرہ از دریای بیکراں اقبال قطرہ قطرہ نوشیدہ و مضمضہ کردہ ام نشان دہندہ ان است کہ اور بمرحلہ عین القین و مقام حق القین رسیدہ است و اورا عارف م یدانم ولی عارفی کہ با تارکین دنیا و صورفی نما یاں چرسی و بنگی و دنیا پشم داں مخالف است و بر خلاف انہا کہ گفتہ اند

چشم بند و گوش بند و لب بہ بند

تا رسد فکر تو بر چرخ بلند

وبا تلقین ایں فکر مقام بشریت را بہ منزل پستی و نیستی کشاندہ اند (البتہ شاید مقصود شاعر بمناسبتی چیز دیگر بودہ و استنباط ہا غلط باشد ولی بہرحال) اقبال میگوید.

چشم و گوش و لب کشای ای ہوشمند

گر نبینی راہ حق برمن بخند

اقبال دنبا را دوں نمی خواند و انرا وسیلہ ت وسعہ ذات و بالا بردن مقام نفس م ی شمارد و میفرماید:

کوہ و صحرا دشت و دریا بحر و بر

تختہ تعلیم ارباب نظر

ای کہ از تاثیر افیون خفتہ ای

عالم اسباب را دون گفتہ ای

خیز و واکن دیدہ مخور را

دون مخوان ایں عالم مجبور را

غایتش توسیع ذات مسلمست

امتحان ممکنات مسلمست

گہر اور را تا نہ او گیرد ترا

ہمچومی اندر سبو گیرد ترا

تا ز تسخیر قوای ایں نظام

ذو فنونیہای گو گردد تمام

توجہی نداشت کہ در زیر سقف اطاق

کوتاہ از چوب پوشیدہ ای چہ میگذرد

پدر اقبال نور محمد بارزگانی متدین بود. وقتیکہ اقبال بمرحلہ رشد رسید پدر او را برسم معمول برای اموختن قران حکیم بیکی از مساجد برد. اقبال پس از طی دوراہ تحصیلات مکتب خانہ وارد مدرسہ شد. محمد اقبال در دوران تحصیل دبستان درخشندگی خاص از خود نشان داد. ہوشمندی و سرعت انقال اقبال موجب شد کہ دانشمند بزرگ میر حسن شمس العلماء کہ در ان موقع بشغل بود از ہر جہت باو توجہ م یکرد و او را مورد تشویق وتقدیر قرامی داد. اقبال از ہمان دوران کودکی بسرون اشعار اغار نمود۔ پس از دوران ابتدائی برای گذراندن دوران متوسط وارد اسکاج مشن کالج کردید در ہمیں مواقع بود کہ اغلب اشعارش را برای تصحیح نزد شاعر بزرگ اردو متخلص بہ داغ میفرستاد. داغ سالہا پس از این تاریخ زندہ بود و شہرت و محبوبیت اقبال را در ہمہ جام یدید و غالبا بافتخار بایں موضوع اشارہ میکرد کہ (در اوایل اکثر اشعار اقبال را من تصحیح میکردم)

اقبال در ساطل ۱۸۸۵برای تحصیلات عالی رہسپار لاہور شد۔ در ایں موقع او جوانی بود بیست و دو سالہ دارای قیافہ گشادہ و پہن و رو بہمرفتہ معتدل و موزون با ابروہای انبوہ و ہ برپشت و چشمانی درخشندہ و جذاب برنگ خرمائی روشن. در لاہور انجمن ادبی تشکیل شدہ بود کہ عدہ ای از شخصیتہای مشہور ادب در ان عضو بودن. اقبال برای اولیں بار منظومہ معروف خود را راجع بہ ہمالیا دریکی از جلسات انجمن ابی قرائت کرد کہ ایں منظومہ در ۱۹۰۱ دو روز نامہ (مخزن) منتشر گردید و موجب شہرت اقبال در سراسر کشو شد اقبال در لاہور تحت نفوذ دانشمند معروف (سرماتوس ارنولد) قرار گرفت و بسال ۱۸۹۷ تحت تعلیم نامبردہ باخذ درجہ فوق لیسانس در فلسفہ نایل گردید. شخصیت سر توماس ارنولد و مولوی میر حسن در روحیہ اقبال اثر فراوان داشتہ است. علاوہ براینہا اقبال تحت تاثیر پدر و بخصوص مادر خود بودہ است. ما در اقبال زنی بود ارام از تیپ خانمہای قدیمی و بسیار مذہبی و مقدس. علاقہ فراوان اقبال را بمادر از منظومہ ای کہ ہنگام وفات مادرش سرودہ است میتوان تشخیص داد. اقبال بتوصیہ سر توماس ارنولد بسال ۱۹۰۵ برای کسب علم عازم اروپا شد و در دانشگاہ کمبریج بتحصیل فلسفہ پرداخت و در دانشکدہ (لینکولن ان) ابن دانشگاہ تحصیل علم حقوق نمود۔ ایں ہمان دانشکدہ است کہ مرحوم قائد اعظم محمد علی جناح مؤسس پاکستان در ان تحصیل حقوق کردہ است۔ ایں نکتہ در خاطرات مرحوم قائد اعظم جالب است کہ میفرماید (انروزھا در شہر لندن چند دانشکدہ حقوق دیگر وجود داشت ولی من ایں دانشکدہ را از انجہت بر گزیدم کہ ملاحظہ نمودم نام حضرت محمد (ص) در سالن دانشکدہ جزو مقنننین بزرگ جہان نوشتہ شدہ است۔

اقبال برای اخذ درجہ دکترا رسالہ ای بنام (توسعہ و تکامل متافیزیک در ایران) نوشت کہ دانشگاہ مونیخ بمناسبت ہم یں رسالہ درجہ استادی فلسفہ را بوی اعطاء کرد۔ اقبال پس از دریافت درجہ استادی از دانشگاہ مونیخ یک سلسلہ خطابہ در دانشگاہ کمبریج دربارہ اسلام ایراد نمود کہ موجب شد ایں دانشگاہ نیز درجہ استادی باو بدھد۔ اقبال در ماہ اوت ۱۹۰۸ دوبارہ بوطن بازگشت و بخدمت وکالت داد کستری و استادفی فلسفہ در دانشکدہ دولتی لاہور مشغول شد. ولی دیری نپائید کہ از استادی دانشگاہ استعفا داد چہ انرا مانع از انجام ارزوہا و ہدفہای خود دید. در ایں مورد مرحوم اقبال بہ علی بخش مستخدم باوفای خود چنیں میگوید.

علم بخش۔ من برای ملت خود پیامی و ماموریتی دارم و اگر در ایں شغل بمانم ابلاغ ایں پیام امکان پذیر نخواہد بود. بدینجہت استعفا دادم و امید و ارم از ابن بہ بعد بارزوی خود برسم.۔

در سال ۱۹۱۵ نخستیں اثر منظوم اقبال (اسرار خودی) بزبان فارسی منتشر شد و سر و صدای زیادی راہ انداخت۔ بعد از نشر (اسرار خودی) (رموز بیخودی) در سال ۱۹۱۸ منتشر کردید۔ شاعر در ایں دو منظومہ ضمن بیان اسرار و رموز پیامی را کہ برای بشریت داشت تشریح نمودہ است. اسرار خودی دربارہ دکترین (ذات خود) ولی (رموز بیخودی) راجع بمسائل جامع انسانیت (ذات اجتماعی) و بہ تعبیر دیگر دربارہ فرد با محیط بحث میکند.

مقارن ہمیں اوقات مجموعہ بزبان اردو بنام (بانگ درا) و بعد ازان رسالہ بنام (پیام مشرق) بزبان فارسی در جواب دیوان شرقی غربی گوتہ شاعر المعانی سرودہ است۔ پس از نشر پیام مشرق بفاصلہ دو سال کتاب زبور عجم بزبان فارسی منتشر شد۔ ایں کتاب حاوی افکار عرفانی و داری مضامین بسیار بلند حاکی ازشرافت و اہمیت مقام انسان است. بعد از ان کتاب جاوید نامہ کہ انرا عالیترین اثر منظوم اقبال دانستہ اند منتشر شد۔ ایں کتاب در مقام کمدی الہی دانتہ کمدی الہی شرق شناختہ شدہ است و اقبال بصورت بسیار جالبی افکار و نظریاتش را دربارہ مسائل متنوعی کہ انسان در زندگی روانہ اش با انہا مواجہ میشود تشریح کردہ است. ایں اشعار در شمار بہترین اشعار کلاسیک جہان محسوب میشود. در سال ۱۹۳۵ اقبال مجموعہ اشعاری (بال جبرئیل) و در سال ۱۹۳۶ مجموعہ دیگری تحت عنوان (پس چہ باید کرد ای اقوام شرق) بزبان فارسی منتشر نمود۔ اخرین مجموعہ اشعار اقبال کہ بزبان فارسی و اردو سرودہ شدہ و پس از رحلت وی بچاپ رسیدہ است بنام (ارمغان حجاز) نامیدہ شدہ است.

ہر چند شہرت اقبال بیشتر از جنبہ شاعری او است ولی نباید فراموش کرد کہ اقبال سہ کتاب برای ما از خود باقی گذاشتہ کہ از انجملہ کتاب بسیار نفیس (احیای فکر دین در اسلام) است کہ شایان توجہ مخصوص می باشد و ہر یک از فصول ان برای متفکرین مملو از اندیشہ ہای عمیق و نظرات علمی رقیق است و فلسفہ اقبال کہ در آثار منظوم او بصورت پراگندہ عرضہ شدہ در ایں کتاب بصورت (تز) یا اجتہاد نامہ ای مشاہدہ میشود۔ و رسالت تاریخی اقبال بہ کاملترین صورت در این کتاب انجام یافتہ است.

اقبال در مسیر تحول فکر انسان سہم بزرگی دارد و برای شناسائی او باید اقبال را در دو جنبہ جدا از ہم مورد بررسی قرار دہیم. نخست جنبہ ادبی دیگر جنبہ فکری۔ بنظر میرسید کہ شناسائی اقبال از نظری فکر کار سادہ نباشد. درسال ۱۸۰۲ مقالہ ای از اقبال در جراید بمبئی منتشر گردید کہ نشان میدہد اقبال انروزھا دربارہ (سوہرمن۔ مرد برت) یعنی انسان کامل فکر میکردہ است یعنی سالہا قبل ازانکہ اثار نتیجہ فیلسوف المعانی را مطالعہ کند ایں اندیشہ در ذہن او وجود داشتہ است. اشعار اولیہ اقبال حاکی از سعی و عمل و عنایت او بکوشش و کار و فعالیت است کہ ضمن اقامت در اروپا برای و ی مبدل بہ ایمان گردید و فلسفہ (خودی) را در مقا بل پانتہ اسیم (ہمہ خدائی) اروپائی پایہ گ ذاری نمود۔ نظر اقبال در احترام بہ شخصیت بشر نیز مظہر ایمان او باین معنی است و ہمیں حس احترام است کہ او را وادار کرد تا اہمیت ازادی را برای جامعہ ترویج کند و ہمہ مسلمانان را گلہای یک نوبہار بداند و مکالفت خود را با نفاق درمیان مسلمانان ابراز دارد چنانکہ میفرماید:

نہ افغانیم و نہ ترک و تتاریم

چمن زادیم و ازیک شاخساریم

تمیز رنگ و بو بر ما حرام است

کہ ما پروردہ یک نو بہاریم

ہنگامیکہ اقبال در اوایل روز ۲۱ اوریل سال ۱۹۳۸ در انتظار مرگ در بستر افتادہ بود نیم ساعت قبل از مرگ ایں رباعی را بسرور زمزمہ میکرد:

سرود رفتہ باز اید کہ ناید

نسیمی از حجاز اید کہ ناید

سر امد روزگار ایں فقیری

دگر دانای راز اید کہ ناید

انگاہ برای دوستانش کہ نگران حال او بودند گفتہ گوتہ را بیان کرد کہ میگوید (فکر مرگ از ہر جہت بمن ارامش کامل مدھد زیرا من عقیدہ دارم کہ روح فنا نا پذیر و ابدی است) و افزود یاراں (من مسلمانم و از مرگ نمیترسم) و بالاخرہ درحالیکہ ایں بیت را سرود:

نشان مرد مومن با تو گویم

کہ چوں مرگش رسد خندان بمیرد

بالبخندی بسیار زیبا بجہان باقی ستافت و بہ ادبیت پیوست۔ از جنازہ اقبال آنچنان تشیح شد کہ تاریخ شبہ قارہ ہند نظیران را بیاد ندارد۔ جنارہ اقبال نزدیک دروازہ تاریخی مسجد بادشاہی لاہور دفن شد. نام او تا ابد جاوید کواہد بود و بکفتہ خاتم الشعرای ایران مرحوم ملک الشعرا بہار:

عصر حاضر خاصہ اقبال گشت

واحدی کز ہزاران بر گذشت

ضمن قدیم درود بر راں پاک اقبال با تقدیم غزلی دلپذیر از ایں اندیشندہ بزرگ بعراضم پایاں میدہیم و مروسندم دو کشور دوست و برادر ایران و پاکستان تحت ارشاد رہبران خرد مند خود شاہنشاہ اریا مہر و حضر فیلڈ مارشل ایوب کان روز بروز در راہ ترقی گلہای بلندی بردارند۔

حلقہ بستند سر تو بت من نوحہ گران

دلبران زہرہ و شان گلبدنان سیم بران

ای کہ در مدرسہ جوئی ادب و دانش و ذوق

نخرد بار کس از کارگہ شیشہ گران

خود افزود مرا درس حکیمان فرنگ

سینہ افروخت مرا صحبت صاحبنظران

بر کش ان لغمہ کہ سرمایہ اب و گل تست

ای ز خود رفتہ تہی شو ز نوای دگراں

متشکرم

ADDRESS

Lt-General Nasarullahi

خانمہا و اقایان

ازاینکہ دعوت بندہ را قبول و قدم رنجہ نمودہ در ایں مجلس کہ بمناسبت یاد بود بیست و ہشتمیں سال در گذشت شاعر فیلسوف پاکستانی علامہ اقبال منعقدہ شدہ شوکت فرمودہ آید بی نہایت سپاسگذارم۔ (از حسن اتفاق جناب آقای حاجی محمد صدیق استاندار علی ا لبدل کوتہ ہم بجمع ما پیوستہ و موجب مزید خوشوقتی میباشند).

بعد از عرایض بندہ آقایان ناطقین دربارہ زندگانی وعلامہ اقبال نسبت بہافکار و فلسفہ جدید بیاناتی ایراد میفرمایند۔ چوں انطوریکہ باید و شاید در این وقت کمی کہ در اختیار دارم اظہار نظر حتی دربارہ شدہ ای ازفلسفہ ایں شخصیت بزرگی قرن بیستم برای بندہ تقریبا غیر مقدور است لذا با نہایت اختیصار بذکر چند مورد خیلی برجستہ ان اکتفا میکنم۔

علامہ اقبال در سال ہزار و ہشتصد و ہفتاد و ہفت میلادی در شہر سیالکوٹ با بعرصہ وجود نہا و در تاریخ بیست و یکم اوریل ہزار و نہصد و سی وہشت جان بجان آفرین سپرد۔ او نابغہ بزرگی بود۔ ضمن حکایاتیکہ دربارہ او گفتہ میشود یکی ہم ایں است کہ در بعضی اوقات دیر وقت سر کلاس درس حاضر میشد. معلوم اش از نظر اینکہ مباد ایں کار برای و ی یک عادت دائمی شود علت را استفسار نمود۔ اقبال ہم بدون تا مل و با سادگی تمام گفت بلی اقبال ہمیشہ دیر میرسد (لازم بتذکر ایں نکتہ نیست کہ اقبال بمعنی بخت و طالع میباشد)۔

دکتر اقبال از دانشگاہ کمبریج باخذ لیسانس نائل و در سال ہزار و نوصد و ہفت از دانشگاہ مونیخ درجہ دکتر در فلسفہ بگرفت۔ او بمولانا جلا الدین رومی بزرگترین شاعر عرفانی ایرانی نہایت ارادت را داشتہ و در دریای ژرف فلسفہ عمیق او غواصی ہا کردہ و در مثنوی ارمغان حجاز در بارہ اش میگوید:

گرہ از کار ایں ناکارہ وا کرد

غبار رہگذر را کیمیا کرد

بروی من در دل باز کردند

ز خاک من جہانی ساز کردند

ز فیض او گرفتم اعتباری

کہ با من ماہ و انجم ساز کردند

ز رومی گیر اسرار فقیری

کہ ان فقر است محسود امیری

حذر زان فقر و درویشی کہ از وی

رسیدی بر مقام سر بزیری

دکتر اقبال در مثنوی اسرار خودی بذکر تصور خودی کہ اساس افکار فلسفی او میباشد پرداختہ و ضمن مقدمہ ان شرح میدھد کہ چگونہ روزی در عالم رویا با مولوی روم روفروشد و وی با وامر کرد کہ بر خیزد و مشغول نغمہ سرائی شود. علامہ اقبال تا چہ اندازہ تحت تاثیر ایں عارف بزرگ قرار گرفتہ از ایں امر پیدا است کہ عین ابیات مولانا را در موارد عدیدہ در اشعار خود گنجانیدہ و حتی مثنوی خود را ہم در بحر مثنوی معروف مولانا سرودہ است۔

علامہ اقبال ہم بزبان اردو و ہم بفارسی سخنسرای مینمود ولی برای ابراز افاکر رسا و عالی و وسیع تر کود زبان فارسی را انتخاب نمود زیرا زبان اردو ظرفیت و وسعت زبان فارسی را ندارد۔ جنانکہ میگوید گیسوی اردو ہنوز منت پذیت شانہ است۔

ضمن آثار ادبی اقبال می تواں اسرار خودی۔ رموز بیخودی۔ پیام مشرق۔ زبور عجم۔ جاوید نامہ و ارمغان حجاز را ذکر نمود۔ ارمغان حجاز در سال ہزار و نو صد وسی و ہشت پس از در گذشت وی بچاپ رسید۔ بعض از این آثار ادبی بزمانہای اروپائی ترجمہ شدہ است و تا انجا کہ بندہ اطلاع دارم در ایران ہم یکمدہ گویندہ و نویسندہ و شاعر از جملہ شخصیتہای مانند اقایان ملک الشعراء بہار۔ ادیب السطنہ سمیمی۔ سید ضیاء الدین طباطبائی۔ علی اصغر حکمت و ناظر زادہ کرمانی وغیرہ شرحہای مبوسطی در بار ایں شاعر فیلسوف گفتہ و نوشتہ اند۔ نیز چندیں مجموعہ منتخبات کلام فارسی اقبال درایران بچاپ رسیدہ است کہ یکی از اینہا مدیون سعی و کوشش اقای احمد سروش میباشد۔ لازم بتذکر نیست کہ بعض از اشعار علامہ اقبال مانند ’’چوں چراغ لالہ سوزم در خیابان شما ای جوانان عجم جان من و جان شما‘‘ تقریبا در کانوادہ ایرانی بدرجہ حسن نبول رسیدہ است۔

سرچشمہ نبوغ اقبال ہمانا قرآن مجیداست۔ تالیف معروف او بزبان انگلیسی تحت عنوان تجدید بنای افکار دینی اسلام یک از برجستہ تریں اثار ادبی درباہ فلسفہ اسلامی شناختہ شدہ است۔ اقبال میگوید بوسیلہ نوریکہ از قرآن حکیم بمن ارزانی شدہ تاریکی شب را مبدل بصبح روشن نمودہ ام بعد از قرآن مجید یگانہ جزیکہ اقبال را تحت تاثیر تعبیر نا پذیر خود قرار دادہ نغوذ کلام مولانای روم میباشد علامہ ابال برای ابراز افکارش زبانی را کہ انتخاب نمونہ فارسی و راہنما و ہادی ایک مورد نہایت ارادت وی بودہ ایرانی و حتی محیطی ہم کہ دران تنفس میکردہ بیشترش ایرانی بودہ و بندہ احساس مسرت مینکم اینکہ در عصر حاضر ہیچ شخص باندازہ علامہ اقبال ایران و پاکستان را از نظر فکر و عقیدہ اینقدر بہم نزدیک ننمودہ است۔ بعلاوہ بایستی یاد آورشوم کہ در حدود شست سال ہزار و نو صد و ہفت میلادی موضوعیکہ برای رسالہ دکترا دانشگاہ مونیخ انتخاب کرد مربوط بہ ایران و تحت عنوان سر حکمت در ایران ب ودہ است۔ بنا بر ایں شکی نیست کہ عالمہ اقبال از ہر حیث یک میراث مشترک ایران و پاکستان بودہ و واسطہ اتباط فکر عقیدہ بین در کشور دوست و ہمجوار و برادر میباشد۔ بدیہی است ایں دکتر اقبال بودہ کہ در ستوات ماضیہ راہ را برای ہمکاری ہای فکری و عملی بیشتری برای پیشرفتہای مادری و معنوی ما کہ اکنون شکل سازماں ہمکاری منطقہ ای بخود گرفتہ ہموار نمودہ است۔ علامہ اقبال طرفدار جدی اتحاد عالم اسلام بودہ و بعقیدہ او اولیں قدم برای حصول ایں ہدف عالی و باعظمت ہمکاری و اتفاق و اتحاد بیں ایران و پاکستان میباشد و امروز برای ماں چقدر مایہ مسرت و موجب افتخار و سربلندی است کہ آں راوی ایں مرد روشن ضمیر مقرون بحقیقت گردیدہ و تحت ہدایت عالیہ و راہنمائی خرد مندانہ اعلیحضرت ہامیوں شاہنشاہ ارپا مہرو حضرت فیلڈ مارشل محمد ایوب خان دو کشور برادر دست در دست ہم دادہ در راہ ترقی و تعالی با گامہای استوار بد پیش میروند۔

علامہ اقبال عالیترین ہدفش و سر بلندی اسلام بود۔ مسلمانان شبہ قار ہندو پاکستان را مخصوصا بعد از جہاد آزادی در سال ہزار وہشت صد و پنجاہ و ہفت میلادی کہ انگلیسیہا ازاں بعنوان شورش و طغیان یاد میکنند یک پارچہ یاس و نومیدی فرا گرفتہ بود و علامہ اقبال از ایں امرے نہایت متاثر و غمگین بود۔ بعلاوہ ضعف و زبونی کشورہای ہمجوار و در ماندگی و زوال تدریجی ملت اسلامی ہم اورا فوق العادہ نا راحت و بیچارہ کردہ بود۔ لذا قد مردانگی علم کرد و با بیامی کہ حاصل درس عمل و امید و خوشی بود بجلو آمد۔ تکیہ او پرنس آیہ شریفہ لا تقنطو من رحمت اللہ بودہ مادام العمر ازان پیروی میکرد و بہ دیگران ہم پیروی انرا تاکید مینمود۔ دورہ زندگی او یک پارچہ تجلی خوشبیتی و مظہر کامل امیدواری ودہ است۔ بعنوان شاہد قضیہ مثلی عرض میکنم۔ یک چشم علامہ اقبال از مدتی ضعیف بودولی در دو سہ سال خر عمرش بیانئی چشم درستی نیز تدریجا داشت از بین میرفت۔ روزی یکنفر در ایں مورد ابراز ہمدردی نمود ولی علامہ اقبال با مسرت خاطر باو جواب داد میدانید چیزی نازہ و قابل ملاحظہ بظہور پیوستہ و جوہ چشمہا یم ضعیف تر شدہ حافظہ ام قوی تر گردیدہ است۔

علامہ اقبال را عقیدہ بر ایں بود کہ زندگی گرد محاط است زندگی جامعہ۔ بنا بر ایں از کنفرانس میز گرد کہ در سال ہزار و نود و سی میلادی در لندن تشکیل شد برای رفع زمانہای اقتصادی و سیاسی میہم خود کہ مورد علامہ علاقہ شدید وی بود در جلسہ سالیانہ جامہ مسلمین کہ تحت ریاست خود وی در الہ آباد منعقد شدہ بود مطالبہ تشکیل یک کشور مستقل مسلمان را نمود و ہمیں مطالبہ بعدا بشکل قطعنامہ پاکستان مصوب بیست و سوم مارس ہزار و نوصد و چہل میلادی درآمد و بالاخرہ ہمیں قطعنامہ در چہاردہ اوت ہزار و نوصد و چہل و ہفت موجب تاسیس دولت پاکستان تحت قیادت قائد اعظم محمد علی جناح گرید و بہمیں مناسبت ما پاکستانیہا ہمہ سالہ روز بیست و سوم مارس را جشن استقلال میگویم۔

علامہ اقبال بعلاوہ از اینکہ فیلسوف و شاعر و روشن ْضمیر و معلم و مصلح بود یکی ار بزرگرین مفکرین ایں عصر بودہ است۔ او بخدا و رسول خدا ایمان داشت و راہمایش قرآن مجید بود۔ پیامش ہم اثبات و اظہار خودی وانگاء ہم بنفس برای بیشرفت میباشد زیرا ایں یگانہ راہی است کہ بدان مسلمانان جہان می ت واند اہمیت مقام وجود خود را بدانند و بفحوای ایہ شریفہ انی جاعل فی الارض خلیفہ وظیفہ ای را کہ خداوند متعال باو محول نمودہ انجام دھد۔ اقبال در مثنوی اسرار خودی میگوید:

ہر کہ در قعر مذات ماندہ است

ناتوانی را قناعت خواندہ است

ناتوانی زندگی را رہزن است

بطنش از خوف و دروغ آہستن است

از رموز زندگی آگاہ شو

ظالم و جاہل ز غیر اللہ سو

چشم و گوش و لب کشا ای ہوشمند

گر نبینی راہ حق بر من بخند

لہذا پیام اقبال کہ حاصل مسرت وامید است برای ہمہ جہانیان میباشد و بدون ہیچ شک و تردیدی نعمتی است بزرگ برای ہمہ ما ھا در ایں جہاں پراشوبیکہ دران زندگی ماں امیختہ با ترس و لرز و علم ثبات و مرج و سرج توام با خطر منہدم کنندہ قوہ تخریبی اتم کہ مانند اجل معقل ہمیشہ بالای سرمان موجود است بنام بر ایں بطور حتم میتوان گفت کہ علامہ اقبال بزرگترین نشان دہند و سلطنت الہی در روزی زمین و بزرگترین راہنمائی تجدید حیات مسلمانان در قرن بیستم میباشد۔ از درگاہ خدا وندمتعال میخواہم کہ ارزو اساسی دکتر اقبال را کہ ہمانا تحکیم رشتہ ای برادری و یگانگی بین کشور و دولت ہای ایران و پاکستان بودہ است بعد اکمل شرمندی تعبیر گردہ و روح اخوت اسلامی بین ہمہ مسلمانان جہان روز برو افزون تر و کشورہا و دولت ہای اسلامی گیتی ہموارہ نیرو منہ تر و اتحاد اتفاق بین اناں تحت لوای دین مبین اسلام استرارتر گردد۔

در خاتمہ بر خود واجب میدانم کہ ار اولیای محترم ادارہ اطلاعات و رادیو و ادارہ سمعی و بصری بالخصوص از جنابی اقای مظہری کہ با مساعدت و ہمکاری بیدریغ خود ایں مجلس را با موفقیت روبرو نمودہ اند از صمیم قلب تشکر کنم۔

جاوید ایران پایندہ پاکستان