IQBAL DAY IN IRAN

Iqbal Day was celebrated on April 21, 1966 in Meshed and Zahidan. In Meshed, Dr. Ali Raza Qawam Naseeri, Vice-Chancellor, Meshed University and then Dr. Ghulam Hussain Yousafi, professor and Head, Department of Persian literature, Meshed University Spoke on this occasion Their addresses are reproduced here in Persian.

رابطہ دیریں مردم ایران و پاکستان از نظر علائق فرہنگی، دینی و تاریخی بر کسی پوشیدہ نیست و میتوان گفت قرنہاست کہ ایں دو ملت بایک دیگر خویشاوند و پیوستہ اند چنانکہ در کلیہ مظاہر حیات ما در کتابہای تاریخ. آثار ادب. روایت مذہبی، آثار ہنری در داستان ہا و افسانہ ہا میتوان نمودار ہای بارزی از این ہمبستگی نزدیک و دیریای یافت خوشبختانہ در طول قرون ایںروابط نہ تنہا کاہش نیافتہ بلکہ در عصر حاضر با حسن تدبیر و خرد مندی راہبران دو کشور: شاہنشاہ آریا مہرو حضرت رئیس جمہور پاکستان گسترش روز افزون است. بزر گداشت شاعر نامی پاکستان اقبال لاہوری کہ ہر سال صورت میگیرد فرصتی دیگر برای تجدید عہد مودت قدیم است زیرا وی در حقیقت شاعر ہر دو مدت است و دل ہای ہمہ ما باسخنان او آشنا است.

دانشگاہ مشہد چنانچہ ہمہ سالہ نشان دادہ در مراسم روز اقبال ہمیشہ با صمیمیت تمام شرکت کردہ است زیرا معتقد است تفاہم فرہنگی می ان ملل از ہر نوع پیوندی استوار تر و پایدار تراست. بدیں سبب امسال ہم یاد اقبال را گرامی م یدارد و با برادران پاکستانی ہم آہنگ و ہم نوا است.

ہندہ برای پرہیز از تفصیل کلام بہ ہمیں، مختصر قناعت میکنم و فقط قعہ ای از اشعار اقبال را کہ ابیاتی از سعدی را تضمین کردہ و یاد آور حکایتی معروف از وست بہ عرض میرسانم و ر شتہ سخن را بہ دانشمند محقق و استاد گراں ما یہ آقای دکتر غلام حسین یوسفی میسپارم در ایں قطعہ اقبال از موضوع قطرہ و دریا بہ نوع دیگری استنتاج کردہ کہ نمودار طرز تفکر خاص اوست.

محمد اقبال لاہوری، شاعر نامدار پاکستان، معروف تر ازآنست کہ ضرورت داشتہ در این جا از شرح احوال و آثار او سخن گفتہ شود. بخصوص کہ چند سال است ھموطنان وی ہر سال در ’’روز اقبال،، بیاد او در شہر ھای مختلف جہان مجالسی برپا می کنند و سخنرانان، ہم از دیگر کشورہا. در معرفی و بزرگ داشت او سخں می گویند و مقالات و رسالہ ہا منتشر می کنند. آنچہ دریں بحث مورد نظرست اشاہر ای است مختصر، درخور فرضی کوتاہ، در باب یکی از جنبہ ھای شعر اقبال، زیرا با در نظر گرفتن این کہ اقبال مردی شاعر، نوینسدہ، حکیم، سیاست شناس و حقوق دان بودہ و در زمینہ ہای مختلف استعداد خود را بروز داوہ است [1] البتہ باید بہ او و کارھا و آثار او از نظر گاھہای متفاوت نگریست و ہم شعرش را از جہات گونا گون بررسی کرد.

صرف نظر از دیگر نکتہ ہا، آنچہ مقام اقبال را در نظر ما ایرانیان ارجمند می کند، بخصوص گرایش او بہ زبان فارسی است و این کہ برای بیان اندیشہ ہای خود زبان مادری ما را بر گزید، و این کار او در گسترش زبان و ادب فارسی ہر خطۂ ہند البتہ تاثیر فراوان درد؛ اگرچہ در اشعار او بہ زبان فارسی، مانند ہر شاعر دیگری، فراز و نشیبہای دیدہ می شود.

بعلاوہ اقبال ہر خبر و سعادتی را آرزو کردہ و در راہ تحقیق آن کوشیدہ است، بیشتر مربوط بہ ہمۂ مسلمانان و گاہ ہمۂ ملل جہان است نہ مردم و مرز و بومی خاص. بی سبب نیست کہ آژار اورا بعنوان شاعری بشر دوست نیز مورد ملاحظہ و تحقیق قرار دادہ اند[3] اگرچہ غالبا سخت مسور ملت اسلام و آرزوی اتحاد آنانو و بر انداختن دشمنانشان شدہ است.

اما برای روشن شدن آنچہ بعنوان ’’شاعر زندگی،، مورد نظرست، بیان مقدمہ ای مختصر لازم و سود مند می نماید. از دیر باز کہ در باب ہنر و شعر و شاعری سخن رفتہ است متفکران و اہل نظر ہر یک برای ہنر ظایت و مقصد و یا وظیفہ ای قائل شدہ اند و برخی آن را از ہر قید و تکلیفی ازاد دانستہ اند. از حکیمانہ معروف قدیم کہ در این باب اظہار عقیدہ کرد اندیکی افلاطون بود. وی در کتاب مہم خود بنام ’’جمہور،، برای بنای مدینۂ فاضلہ ای کہ در اندیشہ داشت و بمنظور ترتیب صحیح جوانان، اشعار و دیگر ہنر ہا را از نظر تاثیر اخلاقی و تربیتی انہا ارزیابی می کرد و آنچہ را در روح و فکر مردم اثری نا مطلوب می گذاشت رد می نمود اگرچہ اشعاری از ایلیاد[4] اودیسۂ [5] ہومر[6] و از نظر شعری زیبا بود[7] .پس از افلاطون بسیاری دیگر از صاحب نغران در ایں باب سخن راندہ و برای ہنرمندان در رہبری ملت خود رسالتی بزرگ قائل شدہ اند.

نظریۂ معروف ’’ہنر برای ہنر،، کہ غرض آزادی ہنر از ہر گونہ قید و وظیفہ سود مندی است و بخصوص تئوفیل گوتیہ[8] نویسندہ و شاعر فرانسوی، بہ طرفداری از آن نامبردارست. طرف مقابل ایں طز تفکرست. گوتیہ متعقد بود کہ ادراک بی شائبۂ زیبابی و ہنر مستازم آنست کہ خاطر از ہر گونہ اندیشۂ سود جوبی آسودہ و فارغ باشد.ابن سخنان او معروف است: ’’ہیچ چیز داری زیبابی واقعی نیست مگر آن کہ بہ ہیچ کارنیاید و ہر چہ سود مند شد زشت است’’[9] ’’ہزر چیز را زیبا می توان یافت کہ بہ حیچ درد نمی خورند،،[10]۔. بنظر گوتیہ ہیچ گونہ جنبۂ فایدہ بخشی را نبایدہ بر ہنر تحمیل کرد. ہنر باید نسبت بہ اخلاق و سیاست آزادبماند. آںچہ درزندگی برای ما مفیدست از قبیل خوراک و پوشاک وغیرہ است ہنرھم کہ مفید بہ فایدہ گردد در شمار اینہا در می آید و کارش بہ ابتذال می کشد. ’’بطور کلی بمجرد آں کہ چیزی سود مند افتد، جنبہ زیبائی خود را فقاد می شود یعنی بہ زندگی مثبت و عملی راہ می یابد و از حالت شعری خارج می گردد و بصورت نثر در می آےد، آزادی خود را از دست میدھد و مقید می شود. ہمۂ نکتہ ہنر در ہمیں جاست. ہنر، آزادی، تجمل وتفنن، نزہت و شگفتگی روح در فراغ و آسایش است،،.[11]

تلاش گوتیہ و طرفداری ہمفکران او از ایں نظر، کوشش صادقانہ ای برای دفاع از آزادی ہنر بود[12] ولی دیری نگذشت کہ زمانہ دیگر ابن دستہ از ہنرمندان را در ’’برج عاج،، خود محصور دید؛ جامعہ برای ہنرمند رسالتی بزرگ در نظرگرفت کہ اگر نخواست براو تحمیل کند لا اقل توانائی ابن رسالت را در ہنرمندان می دید. ہر کن محصول فکر و قریحۂ انسان بود بفکر انسانہا افتاد، مثلا اگر باخ [13] ہایدن،[14] ہندل،[15] و موازار[16] آژار ہنری خود را نا گزیار بہ خدمت کلیسا گماردہ بودن، بتہوون[17] این سد را شکست. موسیقی، بتوسط او، از صورت سر گرمی اشرافی بدر آمد و بہ انسانیت روی آورد[18]. وی در پایان قطعۂ معروف خود بنام میساسولم نیس[19] کہ شامل وصف مرگ و رساخیز عیسیٰ است ایں عبارت را نوشت: ’’انسان! خخودت بکمک خود ہر خیز!،، درا یں اثر وجود کسی کہ در راہ خدمت بہ بشریت زنجہا کشیدہ، تقدیس شد پایان آن نیز بہ آرزوی برقراری صلح و آتشی درمیان مردمان روی زمین ختم می شود. سنفونی نہم رابتہوون وقتی تصنیف کردہاست کہ در کمال تنگدستی و بدبختی وشدت ناشنوابی[20] بسرمی بودہ، مع ھذا قسمت اول ہمیں سنفونی در بیان مبارزۂ آدمی باغم و محنت است و انسان اگرچہ از پادر می آید ماء یوس نمی شود. قسمت دوم نمودار روح سرشار از خوشی وسرمستی انسان استو در قسمت ہوم، سر انجام آدمی بر بدبختی و رنج پیروز می گردد. قسمت چہارم کہ در آں قصیدۂ شادی،[21] از آثار شیللر،[22] تضمین شدہ، در بیان شادی روحانی ومقدسی است کہ حاصل ایں تلاش و مبارزۂ موفقیت آمیز انسان با اندوہ و تیرہ روزی است. در حقیقت ایں اثر پروازبسوی شادی از خلال دنیای غم است[23]. کم کم ارتباط ہنر وانسان در ہمہ آثار ہنری بروز نمود و بسیاری معتقد شدندک ہنرمند امروز نمی تواند آژاری پدید آورد و ’’دانہ ہابی بیفشاند کہ خود نمی داند اگر در زمن مساعد یا نا مساعدی فرو بریزد چہ خواد شد؟ بلکہ باید تاثیر و نتیجۂ کار خود را ہم در نظر بگیرد،،.

ایں رشتہ سر دراز دارد و بندہ در صدد شرح ایں آراء و داوری دریں باب نیستم[24] بلکہ فقط می خواہیم ایں نکتہ را بر رسی کنیم کہ محمد اقبال در ایں میان کدام راہ را بر گزیدہ و تا چہ توفیق یافتہ است؟

اقبال نظریۂ ’’ہنر برای ہنر،، را مردود می داند و می گوید : ’’مقصود از ہنر اکتساب حرارت حیات ابدی است و گرنہ ابن شرارہۂ یک آن چہ فایدہ دارد؟ ملتہا نمی توانند بدون معجزہ قیام کند: از ہنری خاصیت عصای موسی در آن نباشد، چہ ساختہ است؟،،[25] در نظر او شاعر فقطع آفریندۂ کلمات مرزون نیست بلکہ بیدار کنندۂ وجدان افراد ست ازینرو نباید کہ بیرون ازجہان واقعی زیست کند بلکہ باید درمیان ملت خود و با ایشان بسربرد. [26]

اقبال در منظومۂ ’’اسرار خودی،، نظر خود را دربارۂ حقیقت شعر و نقش رہبری شاعر چنین بیان می کند:

شعرای کہ با آژار خود ملتی را زکار و تلاش باز می دارند و گمراہ می کنند، در نظر اقبال رہزن و چنین توصیفشان می کند:

اما شاعری کہ داری ہدف و ایدہ الی عالی است و درپی وصول بدان است در شمار پیغمبران تواند بود: و این سخنی است کہ دکتر ھ.ج.گر برر سن نیز در حق میلتون و اقبال گفتہ است[30]

نیز در ’’جاوید نامہ،، از زبان برتری ہر[32]، شاعر ہندی، در جواب ابن کہ سوز و تاثیر شعر از چیست؟ می گویہ:

پس اقبال برای شعر غایت و رسالتی قائل است و آن ایں کہ مردم را از مستی وخمود برانگیزد و بسوی آرزو ہای شریفی کہ او عرضہ می کند بہ حرکت و تلاش در آورد. بدیہی است کہ اقبال خوددرشعر خویش بہ ہمیں عقیدہ وا یمان پابندست، از ینرو می گوید:

و در ’’پیام مشرق،، در مقام مقایسۂ خود با گوتہ[35] شاعر آ؂مانی و سرابندۂ دیوان غربی و شرقی[36] ، ہم بدین معنی اشارہ کند:

در روزگار اقبال و در محیط استعمار زدۂ ہند، ہر انسان فہیم و حساسی ازان اوضاع ننا بسامان در رنج بود. مثنوی ’’پس چہ باید کرد ای اقوام شرق؟،، (۱۹۳۶) او، در باب حملۂ ابتالیا بہ حبشہ، از اندیشۂ دائمی وی در باب مسائل مر دم مشرق حکایت می کند. ہمہ بزرگ مردان ہند در تلاش و مبارزہ بودند ولی کسانی کہ با اشعار رخوت انگیز پیشینیان خوگرفتہ بودن، افکار اقبال را در نمی یافتند و اندیشۂ آنان درشاعری متوجہ راہی دیگر بود، ہماں راہی کہ بسیاری از متقدمان پیش گرفتہ ودند:

از این سخن نا شانسی، اقبال شکوہ ہا دار د از جملہ گوید:

اقبال خود می گوید: شعر و سخن را وسیلہ ای قراردادہ است تا آںچہ در دل دارد با زبان پر تاثیر شعر بادیگران درمیان گذارد و آنان را با خود ہم آہنگ و ہم قدم کند:

بنا بر ایں شعر اقبال از نوع اشعار کسانی است کہ رای خود فلسفہ و مقصودی دارند[45] مثلا مانند ناصر خسرو کہ شعررا وسیلۂ تبلیغ عقاید و افکار خود قرار دادہ وچوں بہ آنچہ می گفتہ سخت معقد و مؤمن بودہ است می توان گفت: شعر او سخنی است از دل برخاستہ، ہر چند بیشتر با استلالالات منطقی ہمراٗ است عقل و خرد ما را طرف خطاب قرار می دہند.

حال باید درید اقبال در شعر خود چہ تعلیمی دہد و ہم وطنان را می خاستہ ات بہ چہ راہی بکشاند؟

با فرہنگ و تاریخ شرق و اوضاع مردم مشرق زمین و نیز با تمدن غرب آشنا بود.. در عصری بسرمی برد کہ می دید در عین حال کہ بعضی از ملل شرقبرای تحصیل آزادی و قدرت برپای خاستہ اند ھموطنان او ہنوز سلیر بیگانگانند. انقلاب مشروطیت ایران، تغیر ا وضاع ترکیہ، استقلال طلبی عربہا و پیروزی ژاپن بر روسیہ بہ او سرور و امیدی می بخشید، و از طرفی دگیر از تمدن مغربزمین کہ ہر قدر در فوسائل مادی پیشرفت کر دہ بود در نظر او از ترقی معنوی کم بہرہ می نمود و ہر روز گرفتار جنگہا و منازعات نژزادی وسیاسی می شد، نومید گردید. از بنرو در صد بر آمد ہم طنان خویش را بنوعی از تیرہ روزی نجات دھد.

از خلال منظومۂ ’’بندگی نامہ،، کہ از خوی غلامی انتقاد می کند۔ می توان تاثرات او را دریافت کہ چگونہ از احوال رقت بار مردم شرق و رضابت و سکون آنان در رنج است و نیز شعر و ہنر و موسیقی چنین محیطی را کہ از شور و حرکت زندگی بی نصیب است. بی ارزش می انگراد:

اقبال در صدد برآمد ہمچنان کہ خداوند در رآن می فرماید: ان اللہ لا یغیر وما بقوم حتی یغیروا ما بانفسہم[47] در طرزتفکر مردم ہندوستان تحولی پدید آورد و آنان را بہ قیام برانگریزد، دیگر روشنفکران و آزاد مردان آن دیار نیز چنیں می اندیشد ند.

ہمۂ آثار اقبال برای ت حقق بخشیدن بہ ابن مقصود است، بدین سبب مثلا میان رسالۂ معروف او بنام ’’تجدید بنای فکری مذحبی در اسلام،،[49] و اشعارش تناسب و ہم آحنگی خاصی لوہ گرست. ایں فکر اساسی در ہمہ( اشدار اقبال عرضہ شدہ است: فکر بہبود اوضاع مردم شرق بخصوص مسلمانان،اندیشۂ اتحاد آنان در برابر مصائبی کہ دارند و بپاخاستن و بند ہای دست و پا گیر راگستن و بہ قافلۂ تمدن جان پیوست. بدیہی است برای ایں کار، اقبال سعی می کنند ہموطنان را دل و جراء ت بخشد و بہ آنان بیامورزد کہ زندگی در تلاش و کوشش و مبارزہ است. بسیاری از ابیات او زایں معنی حکایت می کند،بہ ایں نکتہ ہای عبرت آموز توجہ فرماید:

خناں ہمت انگیزرا بصور تہای مخت لفدر گوش ملت خود فرومی خواند. بہ اینان پندمی دھد کہ بہ پرواز آیند شاہینی بیامورزند کہ تلاش در خاک در پی خاشاک بیہودہ است[58]. ملت را تیغ درخشندہ ای می بیند کہ باید جوہر خود را بنماید و از نیام بیرون آید[59] از زبان باز بہ بچہ اش می گوید: دلیر و درشت و تونمندی ازی!،، ازروی زمین دانہ چیدن خطا استزیرا پہنای گردون ملک خدا داد ما ست[60] از زبان غزالے بہ غزالی دیگر پندمی دہد: ’’اگر خواہی حیات اندر خطرزی!،،[61] زندگی در نظروی سراسر جہدو تلاش و بقول خود او ہمہ ’’تپش،، است[62] ویا بمنزلۂ پروازی است در افق آرزوھا، بنا بر ایں در آشیان نشستین با فطرت حیات سازگار نیست[63]

تعلیمات اقبال گاہ بصورت تمثل و حکایت و گاہ در خلال سفر روحانی او کہ در جا وید نامہ تجلی یافتہ از زبان اشخاص مختلف بیان می شود. کافی است کہ مثلا تامل کنیم در تمثیل موج و دریا چگونہ بہ لعنہا و تعبیرات مختلف بہ بیداری مردم کوشےدہ است:

حتی حکت آرام جویباران اورا بہ تامل وا می دارد و در قطعہ ی کہ گویا ترجمۂ منظومۂ ’’نغمۂ محمد،، گوتہ است می گوید: زی بحر بیکرانہ چہ مستانہ می رود!،، [72]

فلسفہ و تعلیم اقبال انگیختن مردم از کاہلی و بیکارگی، ترغیب وہ کوشش و آزادگی، مبارزہ و مردانگی است، با غلامان رمزشہریاری می گوید[73]، حدی او و نغمہ ای کہ برای ہمراہان خود و کاروانیان می سراید جز ایں نیست: ’’تیز ترک گام زن منزل ما دور نیست،،.[74] بدیں سبب است کہ مصرع نظیری را. ’’کہ مردی از او ہمی زاید،،. می پسندد و در جاوید نامہ ار قول حلاج می آورد:

بہ ملک جم ندہم مصرع نظیری را’’کسی کہ کشتہ نشد از قبیلۂ ما نیست،،[75] و در پیام مشرق می گوید:

اقبال در ھمہ آثار خودمی خواہد فلک را سقف بشگافد و بیاری ھموطنائش طرحی دیگر در اندازد، ایں فکر بارھا در خلال اشعارش بہ خوانندگان تلقن شدہ است. [77]

حاصل تفکرات و اندیشہ ھای اقبال پس از تامل در فلسفہ و عرفان شرق و تمدن غرب و دانشہائی کہ آموختہ بود بہ فلسفۂ خاصی منتہی شد کہ آن را ’’خودی،، نامیدہ است. ’’خودی انسان در فلسفۂ او نظیرEgo or moi است در نظر حکمای قرن نوزدھم ارویا. بحث در باب ایں فلسفہ دریں جا مورد نظر نیست اما حاصل سک، بہ زبان سادہ، آن کہ اقبال می خواہد در وجود انسان حاصل کہ زندہ است و وجود دارد، روح شخصیت واستقلالی بدمد، و بہ او بفہماند کہ تا خود را نشناختہ و با ارزش وجود خود آشنانشدہ، نمی تواند روی پای خویش باہیسد و بمعنی حقیقی و باستقلال زندگی کند،[78]. لازمۂ پرورش ’’خودی،، معرفت بہ نفس تربیت درون، عشق بہ زندگی و داشتن آرزوھای متعالی است، و ہر نوع تعلیم و ہنری کہ از قدرت شخصیت آدمی بکاھد در نظر او مذموم است.

مثنوی ’’اسرار خودی،، او در بیان ہمیں فلسفہ است. در نظر وی کسی کہ کمال مطلوبی و آرزوئی نداشت، زندہ نیست و ملتی کہ از چنین مردمی تشکیل شد از خود ارادہ و استقلالی ندارد. اما ہر آرزوئی شریف و عالی نیست، ’’خودی،، را با خود خواہی و خود پرستی نباید آمیخت. آدمی می تواند بشرط پرورش شخصیت و خویشتن خویش ازتیرہ روزبہا و ناکمیہا رہائی یابد و از خضیض بہ اوج پربکشد. بعبارت دیگر اقبال انسان را مرکز و محور فلسفۂ خود قرار دادہ است[80]

وقتی افراد ملتی ھمہ چنیں اندیشدند ملت نیز ’’خودی،، پیدا می کند، ہر فرد نا گزیر در ملت خود محو می شود، دلہا ھمہ متحد می گردد و کار ملت بہ سامان می رسد، وایں ھماں نکتہ ای است کہ او در منظومۂ’’رموزبیخودی،، شرح دادہ است:

دریں مرحلہ است کہ عشق بمعنی بیخودی و علاقہ بہ جمع، خود ی را استحکام دوام می بخشد [83]

بنا بر ایں، در نظر اقبال خداوند ہیچ ملتی را تیرہ روز نیا فریدہ است بلکہ افراد ہر ملت باید سر نوشت خویش را بدست بگیردن و از لجۂ بدبختی بدر آےند، بدیں سبب بہ آےند خوش بین است:

اقبال در صدد بود کہ از ھموطنان خود، ملتی دیگر، زندہ و در خور زندگی بیافریند[87] از بنرو بہ آنان چنین درس زندگی می داد:

ایں نوید حیات بخش در مردم ہندوستان کہ دیری بود استقلال خود را باختہ و در چنگ استعمام گران اسیر بودن و بقول اقبال دلی داشتند و آرزوئی و محبوبی نداشتند[89].موثر افتادہ. ندای اقبال نخست متوجہ قومی خاص نبود، او با ھمہ مشرق زمین سخن می گفت و می خواست خلق را از خواب و رخوت بر انگیزدبخصوص درمیان مسلمان بہ سبب اختلاف نژاد و مرزوبوم تفاوتی نمی دید و ھمہ را بہ اتحد فرا می خواند، فکری کہ پیش از او بتوسط کسانی مانند سید جمال الدین اسد آبادی بنیان گرفتہ بود.

وی می خواست کہ مشرق زمین نیز در عین کسب مزایای تمدن جدید کہ ازآں کم بہرہ است در برابر اروپا بر سرپای خود بایستد و استقلال فرہنگ و شخصیت خود حفظ کند و یکسرہ مسحور مغرب نشود و در آں مستہلک نگردد، بخصوص کہ در غرب در برابر قدرت ماشین و ابزار تمدن، نفوذ روح و عشق را رو بہ کاہش می دید و می گفت:

اقبال آرزو می کردم مردم مشرق را بہ ارزش جوہر وجود شان آشنا کند تا دیگر دست پروردۂ بیگانگان نباشند و خود با اندیشۂ خود و بدست خود زندگیشان را سرو سامان دہند ازینرو از کسانی کہ بتقلید کور کورانہ از ظواہر تمدن فرنگی می گراییدند بشدت انتقاد می کرد:

بیم اقبال از بلائی بود کہ امروز بہ ’’غرب زدگی،، معروف شدہ است. در ستست کہ مظاہر آن در ھمہ بلاد دنیا جلوہ گرست و حتی در زبان اصیل فرانسوی کلمات: (drugstore, Camermamen, meetning, building, week-end)و امثال آں را با مصادیقش می بینیم، و یا درمیان ملت سنت پرستی مانند ژاپنیہا ہم کم و بیش با مظاہر آن روبرو می شویم ولی تلخر آں کہ در شرق و در مہد ہم کم و بیش با مظا ہر آن روبرومی شویم ولی تلخر آں کہ در شوق و در مہمد ہنر ھای اصیل و ریشہ دار چہ بسا عمارات و تزینات بہ شیوۂ بی۔ اصل و بی اندام ’’مدرن،، غربی دیدہ می شود و در اکثر غذا خور بیہای تازہ ساز، غذای فرنگی باید برسم فرنگی خورد و موسیقی فرنگی استماع کرد و فرنگی رقیصد و گاہ شعری بہ زبان مادری را باواز از زبان خوانندہ ای بیگانہ شنید۔ کوشش اقبال و دیگر رہابران ہند نخست متوجہ ابن بود کہ در ہندوستان ملتی واحد بوجود آید ولی چوں ایں فکر انجام پذیر بنظر نرسد، اقبال در جلسۂ سالانہ مسلم لیگ بہ سال ۱۹۳۰ پیشنہاد تشکیل دولت مستقل مسلمان را در ہند عرضہ کردہ دنبال ہم یں فکر گود کہ سر انجام در چہاردھم ماہ اوت ۱۹۴۷بہ تشکیل دولت پاکستان منتہی شد پس اگر او را یکی از رہبران بزرگ مسلمانان ہندو قہرمانی ملی و از بانیان بسیار موثرا بن دولت می شمرند و پاکستانیہا ہر سال در بیست و یکم آوریل بہ تجلیلش می پردارند بی حکمت نیست زیر سہم وی را در بیدار کردن مسلمانان ہند از ہر عاملی منفرد دیگری بیشتر می دانننہ [96]

اقبال فلسفۂ خودی را بر پایۂ آیین مبین اسلام مبتنی ساخت بنا برایں در عین ایں کہ وی مسلمانان ہند را بہ وحدت کلمہ و استقلال طلبی بر می انگلیخت اتحاد ہمہ مسلمانان جہان را آرزومند بود. عجب این کہ وی در اندیشہ ہا و آژار خود دو جنبۂ آگاقی و انفسی[97] عینی و ذہنی حیات را بخوبی باہم آشتی دادہ بود: ہم فیلسوفی عملی بود و ہم ازایدہ آ؂ہای روحی و تربیت درونی و روحانی بشر غفلت نداشت، بتعبیر یکی از نویسندگان فرانسوی ہم سر برابر ھا می سود و ھم پابروروی زمین استوار داشت[98] و بعبارت دیگر شاعری بود ہم ’’رآلیست،، وھم ’’ایدہ آلیست،،.

نمونۂ ایہ طرز اندیشہ آن کہ مر دی کہ قوم خود را چنین بہ دنیای دین و اخلاق و روحانیت رہبری می کند، در عین حال مردم مسلمان مشرق زمین را بہ تکاپو و تلاش در زندگی عملی بر می انگیزد:

از طرفی اقبال سر فرمان حق را در ایں می دید کہ ’’زیستن اندر خطرہا زندگی است،،[101] و جای دیگر ’’قسمت نامہ سرمایہ دار و مزدور،، را ظالمانہ می انگاشت و می سرود:

حتی در جا وید نامہ کی سیر و سلوکی روحانی و معراجی بہ دنیای بریں است در فلک ز حل از میر جعفر بنگالی و میر صادق دکنی کہ بہ ہندوستان خیانت کردہ و ملتی را بہ اسارت دادہ اند با نفرت یاد می کند: ’’ننگ آدم، ننگ دین، ’’ننگ وطن،، و آنان را در قلزمی خونیں گرفتار می بیند:

و ہم خطاب بہ ’’مخدرات اسلام،، و در اہمیت مادری می گوید:

در ہر حال اقبال معتقد بود کہ با پرورش ’’خودی،، انسان می واند بہ ہر کاری دست بزند و سالک و احب اختیار جہاں گردد، حتی در برابر خداوند ارزش خود را بنماید[106] و برای مردم مسلمان طی ایں راہ را بہ روشنی و ہدایت اسلام ممکن می دید. وی مانند رہبری کوشا سعی می کرد بہ قوم خود بفہماند کہ : ایں عمر کوتاہ ارزش آں را ندارد کہ انسان بہ اسارت و خواری پسر برد و برای زندہ ماندان و آزاد و سر بلند زیستن از دشواریہا نباید ہراسید:

شیلر گفتہ است: ’’طبیعت موجود ت را پدید آوردہ است ولی ہنر انسانہا را می آفریند،،۔ اقبال در عالم شاعری ایں وظیفۂ رسالت وتربیت و رہبری ملت و قبول خودش ’’آدم گری،، را وجۂ ہمت خویش قرار ددہ بود و بہ بہ مردم ہند صلادرمی داد کہ: ’’در جہان آزاد زی، آزاد میر!،،[108]. سر انجام وی موفق شد کہ بہ آرزوی خود برسد و ہم کیشائش را بہ استقلال برساند. بی سبب نیست کہ تاگور،[109] شاعر وفیلسوف بزرگ ہندی، اشعار او را داری ارزشی جہانی می دانست و مرگ او را ضایعہ ای بزرگ شمرد و محمد علی جناح، اقبال را نہ تنہا دوست بلہ راہنمائی خود می نامید. نوشتہ اند کہ اقبال توانستہ است در ملت رنج کشےدۂ ہندوستان بخصوص مسلمانان روحی دمد و بہ آنان زندگانی تازہ ای ببخشد[110] و ہمہ بزرگ داشت و اعجاب و تحسین مردم پاکستان نسبت بہ او، و ترجیع آثار او بر ہمہ مواریث گرانقدر مشترکی کہ با دیگر مردم ہند دارند، از ایں نظرست.

بہ فلسفۂ خاص اقبال کاری ندریم ولی شاید بتوان گفت کمتر شاعری در جہان تاثیری چنیں موفقیت آمیز در حیات ملت خود داشتہ ات با اہمتامی کہ امروز دولت و ملت پاکستان در تجلیل اقبال دارند، شہرت اقبال از مرز و بوم آسیا گذشتہ است واکثر آژار او بہ دیگر زبانہا ترجمہ شدہ است از قبیل انگلیسی، ایتالیایی، فرانسوی، آلمانی، عربی، ترکی و نیز در اند و نزی ترجمہ ہا بی از اشدار او بطبع رسید.[111]

دو سال ۱۹۴۶ بود کہ در فرانسہ در مجموعۂ ’’شعری امروز،، در ردیف شاعران نامداری مانند والت ویتمن ،[112] پل والری [113] ژاں کو کتو[114] فرانسوا موریاک[115] و ژول رومن،[116] محمد اقبال را معرفی کردہ و رسالہ ای با ترجمہ ای از اشعار گوناگونش پرداختہ بودند[117]

بنا بر ایں اگر اورا گویند ای متفکر بماریکم کہ در فکر زندگی وشاعر زندگی بود و بہ ملت خود درس زندگی می داد سخںی نا درست نیست. گوبی باید بہ او حق داد کہ می گفیت:

درپایان، ز حوصلہ محبت آمیزی کہ حضار محترم در استماع عرایض نا چیز بندہ بجرج دادند تشکر می کنم.

[1] Luce- Claude Maitre, Mohammad Iqbal (Poetes’ Aujourdhui), Paris 1964.p. 11

[2] ااسرار و رموز، چاپ سوم لاہور ۱۹۴۸ (اسرار خودی) ص۱۱۔

[3] L.C Maitre, Iqbal: A Great humanist; Iqbal Review, Karachi, April 1961, pp. 22-34.

[4] یونانی:Iliados

[5] بھ یونانی Odusseus:

[6] بہ یونانی: ;Omeyrosبہ لاطینیHomerus

[7] رک: جمہور، ترجمۂ فواد روحانی، کتاب دوم و س وم، از انتشارات بنگاہ ترجمہ و نسر کتاب، تہران ۱۳۳۵

[8] ۱۸۲۷۔۱۸۱۱(Theophile)Gaurtier

[9] از مقدمۂ Mademoiselle de Maupin(۱۸۳۵)

[10] مصراعی است از منظومۂ Aterlier de Peintre

[11] از مقدمۂ (۱۸۳۳)Albertus

[12]Pierre Michel, Les Grands Ecrivains francais par la dissertation, la poesie paranassienne, pp. 15-17.

Pierre Michel, La Compostion francaise al’ examen probatoire et en propedeutique, IJ, Parise 1963, pp. 349. 354.

Andre’ Lagarde et Laurent Michard, XIXe Siecel, Les Grands Auterus Francaise du programme, V, Paris 1958, pp. 263. 270.

J.R Chevsaillier et Pierre Audiat, Les Textes Francais, XIX et XXe siecles, Paris 1927, pp. 1206-1208.

Philippe Van Tieghem, Pelite Historie des Grandes Doctrine Litteraires en France, Paris 1957, pp. 235-242.

[13] ۱۷۵۰۔۱۷۸۵Bach(Johann Sebastian)

[14] ۱۸۰۹۔۱۷۳۲(Joseph)Hayden

[15] ۱۷۹۵۔۱۷۸۵ (Georg Friedrich)Haendel

[16] ۱۷۹۱۔۱۷۹۵(Wolfgang Amadeus)MOzart

[17] ۱۸۲۷۔۱۷۷۰ (Ludwig Van) Beethoven

[18]Larouses de la Musique, I, 19

[19]Missa solemnis (۱۸۲۳)

[20] J. chntavoine et Claude Rostan: Petit Guide de I’ Auditeur de: رک Musique, Paris 1958, pp. 48-49.

[21] Andie Freude

[22] Schiller ((۱۷۹۵۔۱۸۰۵

[23] J.Chantavoine, cl. Rostand, pp. 38-39. نیز رک: تفسیر موسیقی، تالیف سعدی حسنی، ص ۱۴۷۔۱۷۲، چاپ تہران

[24] رک مفہوم اجتماعی ہنر، بقلم نگارندہ، نامہ فرہنگ ۱؍۲۹۹۔۳۰۹،۳۵۸۔۳۴۶،۴۲۰،۴۲۴۔

[25] سید غلام رضا سعیدی، اقبال شناسی ۲۹، تہران ۱۳۳۸.

[26] L.C Maitre, نیز رک: مجتبی مینوی، اقبال لاہوری ۱۵، از انتشارات مجلۂ یغما، طہران ۱۳۲۷؛Iqbal as a Philospher, Iqbal Review, p. 9;A.K. Brohi,

[27] اسرار و رموز ۳۷۔۳۸.

[28] اسرار و رموز ۳۹۔۴۱.

[29] جاوید نامہ، چاپ دوم، لاہور ۱۹۴۷، ص ۴۵

[30] اقبال شناسی، ص ’’ید‘‘

[31] جاوید نامہ، ۴۵۔۴۶.

[32] Bhartari Hari

[33] جاوید نامہ۱۹۸۔۱۹۹

[34] اسرار و رموز (اسرار خودی) ۵۔۶.

[35] Goethe (Johann Wofgang von) 1749-1832.

[36] Westostlicher Diwan

[37] پیام مشرق، چاپ ہشتم، لاہور ۱۹۵۴، ص ۲۔۳.

[38] ارمغان حجاز، چاپ چہارم، لاہور ۱۹۴۸، ص ۵۷.۵۸

[39] ارمغان حجاز۶۱

[40] زبور عجم، چاپ چہارم لاہور ۱۹۴۸، ص ۱۴۷

[41] پیام مشرق ۱۶۸

[42] پیام مشرق ۱۷۳

[43] زبور عجم ۷۹، نیز رک : ۲۰۴.

[44] اسار و رموز (اسرار خودی) ۱۱

[45] L.C.Maitre 15.

[46] زبور عجم (بندگی نامہ) ۲۴۸۔۲۴۹.

[47] قرآن، سورۃ الرعد ۱۲۔۱۳.

[48] زبور عجم ۱۴۱.

[49] The Reconstruction of Religious Thought in Islam, London 1934.

[50] پیام مشرق ۵۔

[51] جاوید نامہ ۳۷۔

[52] جاوید نامہ ۷۲

[53] جاوید نامہ ۹۲.

[54] جاوید نامہ ۱۱۷

[55] اسرار و رموز (اسرار خودی) ۵۵

[56] پیام مشرق ۲۷.

[57] پیام مشرق ۴۱.

[58] پیام مشرق ۸۶.

[59] پیام مشرق، ۹۹؛ نیز رک: زبور عجم (گلشن راز جدید) ۲۴۳.

[60] پیام مشرق ۱۱۷۔۱۱۸.

[61] پیام مشرق، ۱۴۳.

[62] پیام مشرق ۱۸۱، ۲۱۵۔

[63] جاوید نامہ، ۲۳۹.

[64] جاوید نامہ ۲۱۷

[65] جاوید نامہ ۲۲۵.

[66] زبور عجم ۱۰۲

[67] اسرار و رموز (اسرار خودی)۶۷

[68] ارمغان حجاز ۱۴۶.

[69] پیام مشرق ۵۵.

[70] پیام مشرق ۵۹

[71] پیام مشرق ۱۵۰

[72] پیام مشرق ۱۵۱۔۱۵۲.

[73] زبور عجم ۱۲۷.

[74] پیام مشرق ۱۲۵۔۱۲۶.

[75] جاوید نامہ ۱۳۵، نیز رک: پیام مشرق ۱۸۸

[76] پیام مشرق ۲۱۴.

[77] رک : جاوید نامہ ۲۷، ۱۳۶، پیام مشرق ۱۷۲، ۲۳۰۔ ۲۳۱، ۲۵۸۔ ارمغان حجاز۹، ۱۸۔۱۹، ۱۱۱،۹۴،۱۸۵،۲۰۴، زبور عجم ۹۰،۱۰۰،۱۰۳،۱۰،۱۴،۱،و اسرار مثنوی اسرار و رموز

[78] L.C Mautre 30

[79] اسرار و رموز (اسرار خودی) ۱۴۔۱۶.

[80] L.C Mautre.30

[81] زبور عجم ۱۴۲

[82] اسرار و رموز (رموز بیخودی) ۱۰۶، نیز رک: ۹۷۔۱۰۴

[83] L.C Maitre 25.

[84] اسرار و رموز (اسرار خودی) ۱۸۔۱۹

[85] زبور عجم (بندگی نامہ( ۲۴۶، در باب فلسفۂ ’’خودی‘‘ اقبال رک: R.A.Nicholson, The Secrets of the Self, Lahore 1920.، محبتی مینوی، اقبال لاہوری، بحث در احوال و افکار او، طہران ۳۲۷، سید غلام مرتضیٰ سعدی، اقبال شناسی، دکتر احمد علی رجائی، کیفیت تولد خودی در درون اقبال و ریشہ ہا و اجزاء آن، یغما۱۵۔۴۸۲۔۳۲۹، نکتہ ای چند در بینی از اقبال مجلۂ دانشکدہ ہا ادبیات مشہد ۱۔۴۰۔۱۵۱، L.C Maitre 15, Iqbal as a Philsopher Poet, Iqbal Rev. Apr.1961-62. A.K. Brohi. دکتر زرین کوب، اقبال شاعر مشرق، ہفتاد سالگی فرخ ۱۰۶۔۱۱۴ از ابتشارات مجلۂ یغما تہران ۱۳۴۲، زیر نظر مجتبی مینوی

[86] پیام مشرق ۳۱

[87] ارمغان حجاز ۱۸.

[88] ارمغان حجاز ۹۴.

[89] ارمغان حجاز، ۵۰۔۵۴.

[90] اسرار و رموز (اسرار خودی) ۲۱، نیز رک:پیام مشرق ۹۱، و ہم دریں باب:

Z|afar Ishaq Ansari, Iqbal and Nationalism, Iqbal Rev. pp. 51-89.

[91] پیام مشرق ۱۴۶۔۱۴۷

[92] جاوید نامہ،۳۵

[93] جاوید نامہ ۷۱

[94] پیام مشرق ۱۵۹

[95] جاوید نامہ ۲۰۹.

[96] A.K. Brohi, Iqbal Rev. 1-23.

[97]Subjectif, Objectif

[98] L.C. Maitre 32,34.

[99] ارمغان حجاز۱۵۹

[100] زبور عجم ۱۱۷

[101] اسرار و رموز (رموز بیخودی) ۱۴۷

[102] پیام مشرق ۲۵۵۔۲۵۶.

[103] جاوید نامہ ۱۶۷

[104] اسرار و رموز (رموز بیخودی) ۱۷۹۔۱۸۰؍

[105] جاوید نامہ ۷۵.

[106] رک: محاورہ ما بین خدا و انسان، پیام مشرق ۱۳۲.

[107] پیام مشرق ۱۷۲

[108] اسرار و رموز (رموز بیخودی) ۱۸۴

[109] Tagore (Rabindranath) 1861-1941.

[110]L.C Maitre 13-14.

[111] از جملہ، ترجمہ ہای آثار اقبال تا حدودی کنندہ اطال دارد از این قرار است:

The Secrets of the Self. R.A Nicholson, Lahore 1920.

Complaint and Answer, Altaf Husain, Lahore 1943.

The Tulip of Sinai, A.J. Arberry, London 1947.

Poems from Iqba. .V.J Kierna, Bombay 1947.

Persian Psalms, A.J. Arberry, Lahore 1948.

The Devil’s Conference, Gujrat 1951.

The Mysteries of Selflessness, A.J.Arberry, London. 1953.

II Poema celeste, Dr. Alessandro Bausani, Rome 1952.

Reconstruire la Pense’e religeuse de l’Islam, Eva Meyerovitch, Paris 1955.

Message de L’Orient, Eva Meyerovitch et Mohammad Achena Paris 1956 Le Liver de L’Eternite, Eva Meyerovitch, Paris, 1962.

بعلاوہ پر و فسورہل استاد دانشگاہ ارلانگن، قسمتہا از پیام مشرق را بہ زبان آلمانے ترجمہ کردہ و استاد حسن الاعظمی و اشاع ر مصری ’’سید علی الشبلان‘‘ تانہ ملی اقبال را بہ عربے ترجمہ و در مجلۂ البشیر پاکستان منتشر کردہ اند پس ہمی ں روتن منظومۂ ’’شکوہ و جواب شکوہ‘‘ را بہ عربے ترجمہ کردہ اند، نیز یک تن شاعرہ ء عراقے بنام امینہ نور الدین مقداری از اشعار اقبال را ترجمہ نمودہ و در بغداددر مجلات بطبع رساندہ است. مرحوم دکتر عبدالوہاب عزام ہم پیام مشرق را بہ عربے بر گرد اند کہ انجمن اقبال در کراچی پچاش کرد. ہمہ منظومۂ ’’ضرب کلیم‘‘ و اسرار و رموز راہم بہ عربے ترجمہ کردہ است. ترجمۂ پیام مشرق بہ ترکی بہ توسط دکتر علی گنجلی صورت گرفتہ و نیز آقای بہرم رانگ کوتی اشعار زیادی از اقبال از جملہ ’’اسرار خودی‘‘ رادر اندونزی ترجمہ و منتشر کردہ است (اقبال شناسی ۱۲۷،۱۷۴، ۱۸۴،۱۸۷،۱۸۸)

[112] Walt Whitman.

[113]Paul Valery

[114] Jean Cocteau.

[115]Francois Mauriac

[116] Jules Romains.

[117] رک: ص 1 ہمیں مقالہ اخ

[118] زبور عجم ۱